अंकुल
पहा अंकोल
वनस्पतीशास्त्रीय नाव: Alangium salviifolium
कुळ: Alangiaceae
नाम:- (सं.) अंकोट; (हिं.) ढेरा; (बं.) धलाकुर, धलाआंक्रा; (उरिया) अंकुल; (कोळ) अंकोल; (संताल) देल; (गु.) अंकोल; (ता.) अंकोलम्; (क.) अंकोलेमर; (ते.) अंकोलमु; (तु.) अंकोलेद.
वर्णन
संपादन
अंकुलाचा जंगली वृक्ष बराच मोठा व सुबक असतो. हा भारतात बहुतेक ठिकाणी आढळतो. पल्ल्वी बाराही महिने असते, परंतु फुले येण्याच्या सुमारास पाने गळतात. काटे असलेल्या व काटेविरहित अशा दोन्ही जाति आहेत. फांद्या वेड्यावाकड्या असतात; साल राखी रंगाची, जाड व खडबडीत असते; मूळ जड, पिवळे, तेलकट व टणक असते; मुळाची साल दालचिनीपेक्षा जरा उदी रंगाची असते; पाने बोटभर रुंद व कण्हेरीच्या पानासारखीं लांबट असून त्यांवर ढोबळ शिरा असतात; फुले शुभ्र, सुवासिक व झुबक्यांनी येतात; फळे तांबूस जांभळ्या रंगाची व बोराएवढी; गोलाकार असतात. बियांपासून तेल निघते. मुळाची साल, पाने व बियांचे तेल औषधांत वापरतात. रूचि कडू, वास किळसवाणा असतो.
रसशास्त्र
संपादनमुळांत फार कडू द्रव्य आहे. हे दारूंत मिसळते, परंतु पाण्यांत मिसळत नाही.[ संदर्भ हवा ][ दुजोरा हवा]
गुण
संपादनअंकोलाच्या मुळाची साल कडू व उष्ण आहे. तिची प्रत्यक्ष क्रिया पचननलिकेच्या श्लेष्मलत्वचेवर व त्वचेवर होत असते. लहान प्रमाणांत दिल्यास आमाशयाची व आंतड्याची शक्ति वाढते, पित्तस्त्राव बरा होतो, शौचास साफ होते, जराशी मळमळ होऊन कफ ढिला होतो, त्वचा ओली होते व त्वचेची विनिमयक्रिया सुधारते. हे अंकोलाचे धर्म रूईसारखे आहेत. मोठ्या प्रमाणांत दिल्यास उलटी होते व पाण्यासारखे कफ व पित्तमिश्रित जुलाब होतात. जुलाब होतानां लघवीचे थोडेबहुत प्रमाण वाढते. अंकोलाने निःसंशय उलटी होते खरी, तरी ह्याची वामक द्रव्यांत गणना करू नये व वामक म्हणून वापरू नये. वांति होण्याकरिता अंकोल मोठ्या मात्रेंत द्यावे लागते व अशा मात्रेंत दिले तरी वांति होण्यास वेळ लागतो. वांति होत असतांना व झाल्यानंतर ह्रदय व रक्तवाहिन्या ह्यांस बराच थकवा व शिथिलता येते. आमाशयाच्या श्लेष्मलत्वचेवर वांतीचे वेळी ह्याची प्रत्यक्ष क्रिया होत असल्याकारणाने तेथे दाह होतो व केव्हां केव्हां शोथहि उत्पन्न होतो. ह्या क्रियेवरून अंकोल हे मोठ्या मात्रेंत वापरता येत नाही हे स्पष्ट होते. हे दोष रूईत नाहीत. अंकोल विषारावर वापरतात. सर्पविष व उंदराचे विष यांत अंकोलाची स्तुति केली आहे.
अंकोल स्वेदजनन, शोथन (त्वग्दोषहर) आनुलोमिक व विषहर आहे. यांत कासहर हा विशेष धर्म आहे व दाहजनक आणि वामक हा त्याचा दोष आहे. मात्रा:- मुळाची साल १ ते ३ गुंजाप्रमाणे दिल्यास घाम सुटतो, मळमळ्ते व कफ ढिला होतो. १ वाल दिली असता ढाळ होतात; २० ते २५ गुंजा दिली असतां उलटी होते; सर्पविषारांत २० गुंजाप्रमाणे देतात. अंकोलाचे अनुपान तांदळाची पेज किंवा धुवण आहे.
उपयोग
संपादनअंकोलाच्या मुळाची साल रूईप्रमाणे सर्व तऱ्हेच्या त्वग्रोगांत वापरतात. उपदंश, रक्तपित्ती, अंगावर मोठाले लाल रंगाचे चट्टे उठणे, चाई व व्रण ह्या रोगांत १/२ ते १ गुंज या प्रमाणाने दिवसांतून तीन वेळा देतात आणि बियांचे तेल किंवा मूळ उगाळून लावितात. अशा लहान मात्रेंत अंकोल बरेच दिवस द्यावा लागतो.
- अंकोलाच्या मुळाची साल रूईप्रमाणे सर्व तऱ्हेच्या त्वग्रोगांत वापरतात. उपदंश, रक्तपित्ती, अंगावर मोठाले लाल रंगाचे चट्टे उठणे, चाई व व्रण ह्या रोगांत १/२ ते १ गुंज या प्रमाणाने दिवसांतून तीन वेळा देतात आणि बियांचे तेल किंवा मूळ उगाळून लावितात. अशा लहान मात्रेंत अंकोल बरेच दिवस द्यावा लागतो.
- सर्दी, मोड्या ताप (एन्फ्लुएन्झा) किंवा सांधे दुखून येणारा ताप (डेंग्यु) ह्यांत अंकोलाचे मूळ वेखंड किंवा सुंठीबरोबर पेजेंत उकडून देतात आणि पाने ठेचून व जराशी गरम करून वायूने दुखत असलेल्या भागावर बांधतात.
- यकृदुदर, जलोदर व मूत्रपिंडोदर ह्यांत अंकोलाच्या मुळाची साल १ वाल प्रमाणाने देतात. ह्याने ढाळ होतात व यकृताची क्रिया सुधारते. ह्या रोगांत लघवीचे प्रमाण जास्त वाढण्यासाठी काळ्या तिळाच्या झाडाचा क्षार अथवा जवखार अंकोलाबरोबर दिल्यास चालतो. कबज आणि जंत असल्यास याचा उपयोग करितात
- उंदराचे विषारावर अंकोल हे उत्तम औषध आहे असे गुजराथेंतील वैद्य मानतात. सर्पविषारांतहि याचा उपयोग करतात.
संदर्भ
संपादन- ओषधीसंग्रह- डॉ. वा. ग. देसाई