"मराठी भाषा" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

|बोलीभाषा = [[अहिराणी बोलीभाषा|अहिराणी]], [[कोकणी बोलीभाषा|कोकणी]], [[कोळी बोलीभाषा|कोळी]], [[आगरी बोलीभाषा|आगरी]], [[माणदेशी बोलीभाषा|माणदेशी]], [[मालवणी बोलीभाषा|मालवणी]], [[वर्‍हाडीवऱ्हाडी बोलीभाषा|वऱ्हाडी]]

'''मराठी''' ही [[इंडो-युरोपीय भाषासमूह|इंडो-युरोपीय]] भाषाकुलातील एक भाषा आहे. भारतातील प्रमुख २२ भाषांपैकी मराठी एक आहे. [[महाराष्ट्र]] आणि [[गोवा]] ह्या राज्यांची मराठी ही अधिकृत राजभाषा आहे. मराठी मातृभाषा असणाऱ्या लोकसंख्येनुसार मराठी ही जगातील पंधरावी व भारतातील तिसरी भाषा आहे.<ref>[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement1.htm भारतील जनगणना २००१- केंद्र सरकार]</ref> २००१ सालच्या खानॆसुमारीनुसार मराठी बोलणार्‍यांचीबोलणाऱ्यांची एकूण लोकसंख्या ९,००,००,००० आहे. मराठी भाषा ९व्या शतकापासून प्रचलित आहे. मराठी भाषेची निर्मिती [[संस्कृत]]पासून झालेल्या महाराष्ट्री प्राकृत व अपभ्रंश या भाषांपासून झाली आहे.

भारताचा राज्यघटनेतील २२ अधिकृत भारतीय भाषांचा यादीत मराठीच़ा समावेश आहे. मराठी ही [[महाराष्ट्र]] राज्याची एकमेव अधिकृत राजभाषा आहे. [[गोवा|गोवा राज्यात]] कायद्यानुसार कोकणी ही राजभाषा असली तरी मराठीच़ा वापर शासनाचा सर्व व कोणत्याही कारणासाठी होऊ शकतो. शासनाशी मराठीत होणार्‍याहोणाऱ्या पत्रव्यवहाराच़े उत्तर मराठीतच़ दिले जाते. असे असले तरी राज्यकारभार आणि पत्रव्यवहार लोकांचा सोयीसाठी इंग्रजीतून केला जातो. [[दादरा व नगर हवेली]]<ref>[http://dnh.nic.in/deptdoc/vguide.pdf]</ref> प्रशासनाच़े माहितीपत्रक या केंद्रशासित प्रदेशात मराठी एक अधिकृत राजभाषा आहे.

महाराष्ट्रातील सर्व विद्यापीठातविद्यापीठांत मराठीचामराठीच्या उच्च शिक्षणाची सोय आहे तसेच महाराष्ट्राबाहेरील गोवा विद्यापीठ (पणजी)<ref>[http://www.unigoa.ac.in/department.php?adepid=8 गोवा विद्यापीठ- मराठी विभाग]</ref>, महाराजा सयाजीराव विद्यापीठ (बडोदे)<ref>[http://www.msubaroda.ac.in/departmentinfo.php?ffac_code=1&fdept_code=11 महाराजा सयाजीराव विद्यापीठ, बडोदा]</ref>, उस्मानिया विद्यापीठ (तेलंगण), गुलबर्गा विद्यापीठ<ref>[http://www.gulbargauniversity.kar.nic.in/deptmarathi.htm गुलबर्गा विद्यापीठ]</ref>, देवी अहिल्या विद्यापीठ (इंदूर)<ref>[http://www.dauniv.ac.in/rules/statute.doc देवी अहिल्या विश्वविद्यालय, इंदूर]</ref> व जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय (नवी दिल्ली)<ref>[http://www.jnu.ac.in/main.asp?sendval=SchoolOfLanguage जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, नवी दिल्ली]</ref> येथेही मराठीचा उच्च शिक्षणासाठीच़े विभाग आहेत. महाराष्ट्राबाहेरचा एकूण १५ विद्यापीठांमध्ये मराठी शिकविली जाते. मराठी भाषा ही समज़ण्यासाठी सोपी आणि साधी आहेनाही.

'[[लीळाचरित्र]]' हा महान ग्रंथ लिहून महानुभव संप्रदायाच़े संस्थापक सर्वज्ञ श्री [[चक्रधरस्वामी|चक्रधर]]<nowiki/>स्वामीनी लिहून मराठी भाषेच़ा पाया रोवला. आज़वर एक लाख पुस्तके प्रकाशित झ़ाली आहेत. त्यांतली हज़ारभर तरी जागतिक साहित्यांत स्थान मिळवू शकतील अशी आहेत. मराठीत दरवर्षी दोन हज़ार नवीन पुस्तके प्रकाशित होतात व सुमारे ५०० दिवाळी अंक प्रसिद्ध होतात, आणि छोटीमोठी अडीच़शे [[साहित्य संमेलने]] भरतात. नामवंत्खासगीनामवंत खासगी प्रकाशन संस्था आणि सरकारी प्रकाशने यांची वार्षिक उलाढाल, तसेच पाठ्यपुस्तके धार्मिक, ललित आणि वैचारिक ग्रंथ यांची एकत्रित बाज़ारपेठ सुमारे २५० कोटी रुपयांपर्यंत आहे.सरकारी संस्था ’बालभारती’दरवर्षी सुमारे ९ कोटी पुस्तके छापते. (बालभारती बंद झाले आहे). भारतातील सर्वाधिक खपाच़े मासिक ’लोकराज्य’ हे, आणि देशातले सर्वाधिक खपाचे च़ौथ्या क्रमांकाच़े वर्तमानपत्र ’लोकमत’ हे आहे, असे म्हणतात. देशभरातील एकूण ग्रंथालयांतली २५ टक्के ग्रंथालये एकट्या महाराष्ट्रात आहेत.

[[छत्रपती शिवाजी महाराज|शिवाजी महाराजांनी]] मराठी साम्राज्याची मुहूर्तमेढ रोवली आणि [[पेशवे|पेशव्यांनी]] या साम्राज्याच़ा विस्तार केला. त्यानंतर मराठी भाषेस राजाश्रय मिळाला. [[इ.स. १९४७]] नंतर स्वतंत्र भारत देशाने मराठीला अधिकृत राज्यभाषेच़ा दर्जा दिला. [[इ.स. १९६०]]<ref>[http://www.marathimati.com/maharashtra/history/maharashtra-past-present/sahakari-chalaval-m-v-namjoshi/ १९६० मधे महाराष्ट्राच़े एकभाषिक राज्य स्थापन झाले] - [[मराठीमाती]]</ref> मध्ये मराठी भाषिकांचा एकसंध महाराष्ट्र राज्यास मान्यता मिळाली आणि मराठीस राजभाषेच़ा मुकुट प्राप्त झाला. राजा केसिदेवराय याचा कारकिर्दीत कोरलेला अक्षी शिलालेख हा सर्वात ज़ुना आज़पर्यंत सापडलेला शिलालेख आहे. कर्नाटकातील श्रवणबेळगोळ येथील गोमटेश्‍वराच्या उंचं मूर्तीच्या पायाशी मराठीत कोरलेला लेख - "चामुण्डराजे करवियले" हा काळाचा दृष्टीने आद्य मराठी लेख समज़ला ज़ात असे. ती समज़ूत आता मागे पडली असून तो मान आक्षी शिलालेखाला मिळाला आहे. आक्षी हे गाव महाराष्ट्रातील रायगड जिल्ह्यातील अलिबाग या तालुक्याचा ठिकाणापासून दक्षिण दिशेस ५ कि.मी. अंतरावर अलिबाग- मुरुड जंजिरा रस्त्यावर आहे. या शिलालेखाच़ा उल्लेख १८८३च्या कुलाबा ग् ॅॅझेटियर 1883 मध्येगॅझेटियरमध्ये आहे. त्या शिलालेखावरील वरील मज़कूर खालीलप्रमाणे.

अर्थ :--ज़गी सुख नांदो ओम पश्चिम समुद्राधीपती श्री कोकण चक्रीवर्ती श्री केसिदेवराय यांचा महाप्रधान भइर्जु सेणुई याने शक संवत ९३४ परिधावी संवत्सर अधिक मासात शुक्रवारी वद्यपक्षात देवीचा बोढणासाठी नऊ कुंवली धान्य दान केले. लुनया हे लेख कोरणार्‍याच़ेकोरणाऱ्याच़े नाव आहे.

कुडल शब्द कन्नड असून त्याच़ा अर्थ संगम आहे. भीमा व सीना या दोन नद्यांचा संगमावर वसलेल्या या गावात चालुक्‍यकालीन संगमेश्‍वर मंदिर आहे. त्याची स्थिती बर्‍यापैकीबऱ्यापैकी असून तेथील सभामंडपातील तुळईवर अडीच़ ओळींच़ा लेख कोरलेला आहे. त्याच़ा काही भाग संस्कृत काही भाग मराठी आहे. शेवटच़े वाक्‍य "वाछि तो विजेया होईवा ।।' असे मराठीत आहे. त्यात काळाच़ा स्पष्ट उल्लेख आहे. तेथे शके ९४० असे कोरले आहे. साधारणतः इ.स. १०१८ या काळात तो कोरला गेला असावा. श्रवणबेळगोळच्यानंतर दिवे आगार ताम्रपटाच़ा शोध लागला. त्याच़ा काळ शके ९८२(इ.स. १०६०) होता. त्यानंतर कुडलचा शिलालेखाच़ा शोध लागला.

छपाईची सुरुवात झ़ाल्यानंतर मराठी भाषेचा प्रसार उत्कर्ष वेगाने होत गेला. मराठी पंडित व मराठी भाषेचे अभ्यासक मेजर कँडी या आंग्ल अधिकार्‍यानेअधिकाऱ्याने मराठी भाषेला विराम, अर्धविराम, प्रश्न आदी विरामचिन्हांनी बांधले. यामुळे मराठी लिखाण सुकर झाले.

[http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/1278606.cms कोण म्हणतो मराठी मरते आहे!]या लेखात लेखक [[सारंग दर्शने]] यांनी सर्वप्रथम [[मराठी भाषेचेभाषेच्या अर्थशास्त्र]] चाअर्थशास्त्राचा ऊहापोह केला. या लेखात श्री.दर्शने यांनी साहित्येतर [[मराठी भाषेचे अर्थशास्त्र]] सुदृढ आहे असे मत मांडले आहे. सौजन्य:[http://maharashtratimes.indiatimes.com/articlelist/1278560.cms महाराष्ट्र टाइम्स वार्षिक २००५]

* [[वर्‍हाडीवऱ्हाडी बोलीभाषा|वर्‍हाडीवऱ्हाडी]]

* [[तमिळनाडू]] राज्यातील [[तंजावर]] येथे तंजावर-तंजावरी मराठी नावाची बोलीभाषा बोलली जाते.

[[संयुक्त महाराष्ट्र|संयुक्त महाराष्ट्राच्या]] निर्मितीनंतर [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] १९ नोव्हेंबर १९६० ला [[महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि सांस्कृतिक मंडळ|महाराष्ट्र राज्य साहित्य व संस्कृती मंडळाची]] स्थापना [[तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी]] यांच्या अध्यक्षतेखाली केली. या मंडळाने [[मराठी विश्वकोश|मराठी विश्वकोशाची]] निर्मिती केली. त्याआधि श्री.व्यं. केतकरांनी मराठीतील पहिला ज्ञानकोश एकहाती लिहिला. मराठी विश्वकोश ही ज्ञानकोशाची सुधारून वाढवलेली आवृत्ती आहे.

मराठीभाषेच्या लिखाणाकरिता ऐतिहासिक काळात [[मोडी]] या लिपीचा उपयोग केला जात असे. मोडी लिपी हाताने लिहिण्यास सोपी आणि जलद असल्याने ती लोकप्रिय होती. परंतु विसाव्या शतकापासून मुख्यत्वे छपाईस सोपी असल्याने [[देवनागरी]] लिपीचा वापर वाढला आणि ही लिपी आता मराठीसाठी सर्वमान्य आहे. देवनागरी लिपीचा वापर सक्तीने करण्याचे काम मेजर कँडी याने केले.

* प्रथमत: मराठी छपाई क्षेत्रात वापरल्या जाणार्‍याजाणाऱ्या विविध मराठी मुद्रांमध्ये एकमानकता (स्टँडर्डायझेशन) नसल्यामुळे सुसंगती (कंपॅटिबिलिटीही) नसते. टंकणयंत्रावरील मराठी लिपीसाठीचा कळफलक अजून प्रमणित होऊ शकलेला नाही. त्यामुळे एक माणूस अनेक टंक वापरू शकत नाही. यासाठी [[राज्य मराठी विकास संस्था]] प्रयत्‍नशील आहे.

* युनिकोड धर्तीचे टंक विंडोज २००० व त्या पुढील प्रणालींबरोबर मुळातच असतात. जुन्या विंडोज प्रणाली वापरणार्‍यांनावापरणाऱ्यांना [[युनिकोड]] वापरणे जड जाते. परंतु [[लिनक्स]]वर आधारित [[संचालन प्रणाली|संचालन प्रणालींत]] युनिकोडचा मूळ म्हणून वापर केल्यामुळे अशा संगणकांवर मराठी वापरताना कोणतीही समस्या येत नाही.

* हे सर्व टंक व्यापारासाठी बनवल्यामुळे त्यांना देवनागरी टंक म्हटले जाते आणि त्यामुळे ते हिंदी छपाईसाठी उत्तम चालतात. '''जी अक्षरे खास मराठी आहेत, ती सर्वच्या सर्व टाईप करता येतील असे फॉन्ट्स अजून निघालेले नाहीत.'''

साठीच्या दशकाच्या उत्तरार्धात आणि सत्तरीच्या पूर्वार्धात महाराष्ट्रातील सांस्कृतिक-सामाजिक वातावरण बहरून आलेले होते. छबिलदास चळवळ जोमात होती. अक्षरश: शेकडो उत्साही, नवर्जनशील तरुण आपापले (बंडखोर) मित्र घेऊन आणि खांद्याला झोळ्या अडकवून छबिलदासवर थडकत असत. ‘युक्रांद’च्या तालमीत तयार झालेले तरुण, [[दलित पँथर|दलित पँथर्सचा]] साहित्यप्रक्षोभ, नक्षलवादाने प्रेरित झालेले नव-कम्युनिस्ट असे एक वातावरण तर दुसर्‍यादुसऱ्या बाजूला ‘अ‍ॅकॅडेमिक’ साहित्याचा व समीक्षेचा सरोजिनी वैद्य, विजया राजाध्यक्ष आदींचा वाङ्मयीन दबदबा. ‘सत्यकथा’ नावाचे साहित्यिक केंद्र होते. [[श्री. पु. भागवत]] त्यात प्रभावशील होते. मध्यवर्गीयांना रिझविण्याची संपूर्ण जबाबदारी पु.ल. देशपांड्यांवर पडली. ‘सत्यकथा’ नावाच्या प्रस्थापिताला समांतर असा लघुनियतकालिकांचा प्रवाह आणि वाङ्मयक्षेत्रातील माहिती व गॉसिपचे व्यासपीठ (आणि चव्हाटा) ‘ललित’च्या उदयाने सुरू झाला.

कोकणी या नावाने ओळखल्या ज़ाणार्‍याज़ाणाऱ्या अनेक बोली आहेत. मुंबई, पालघर, ठाणे, रायगड जिल्ह्यातली आगरी,कोळी, वाडवळ, कादोडी, ईस्ट ईंडियन, बाणकोटी, वारली, कोकणा, कातकरी, रत्‍नागिरी जिल्ह्यातली संगमेश्वरी, [[चित्पावनी बोलीभाषा|चित्पावनी]], सिंधुदुर्गातली मालवणी, गोव्यातले श्रीमंत हिंदू शेतकरी बोलतात ती [[काणकोणची कोकणी]], तिथल्याच़ शेतमजुरांची कोकणी, गोव्यातल्या ख्रिश्चनांची पोर्तुगीज पद्धतीची कोकणी, गावड्यांची कोकणी, कारवार जिल्ह्यातली कारवारी, या सर्व बोली ठोकरीत्या कोकणी बोली समजल्या जातात, पण निश्चितपणे एकमेकांपासून वेगळ्या आहेत. या बोलींपैकी गोव्यातल्या स्थानिक पॊर्तुगीज/ख्रिश्चन बोलत असलेल्या एका बोलीला राज्यभाषा केले आहे.

संपूर्णही बोलू जळगाव जिल्हा व लगतचालगतच्या धूळेधुळे जिल्ह्यात बोलली जाते.

व्यापार करताना इतरांना कळू नये म्हणून व्यापारी ’ही एक सांकेतिक भाषा इतिहासात वापरत होती. आज़ही काही ठिकाणी वापरात आहे. त्या भाषेमध्ये चलनाच्या उल्लेखांसाठी निराळे शब्द आहेत. उदाहरणार्थ भुरका - एक, आवरू - दोन, उधानू - तीन, पोकू - चार, मुळू - पाच, शेली - सहा वगैरे. [[विसोबा खेचर]] ([[नामदेव|नामदेवांचे]] गुरू) यांनी या नंदभाषेच़ा वापर करून शंकराची स्तुती करणार्‍याकरणाऱ्या काव्यरचनाही केल्या आहेत.

एकनाथ, तुकारामांचा काळात आणि त्या नंतरही मुसलमान संतानी जी सेवा केली, ती उपेक्षणीय नाही .इ.सन.च्याइसवी सनाच्या पंधरापंधराव्या ते अठराव्या शतकापर्यंत मुसलमान संत कवी आढळतात.त्यांमधील सुरुवातीच़ा आणि गुणांनीही अग्रगण्य असा कवी म्हणजे मुंतोजी ब्रह्मणी हा होय.मृतुंजय या नावानेही तो प्रसिद्ध आहे.नारायणपूर येथे त्याची समाधी आहे .'सिद्धसंकेत प्रबंध' हा त्याच़ा सर्वात मोठा ग्रंथ .दोन हज़ार ओव्या असलेल्या या ग्रंथातील दुसऱ्या प्रकरणाला 'राम-जानकी' असे नाव आहे .त्यातील काही निवडक ओव्या - <br>

'''विशेष''' - 'ङ' आणि 'ञ' चा उच्चार हा, 'ण' किंवा 'न' सारखाप्रमाणेच नासिक्य होतो.<br>

* '''लक्षात घ्या''' 'ङ' हेहा 'ड' नाही. तसेच 'ञ' हे 'त्र' नाही. उदाहरणार्थ- अङ्क=अंक, मञ्जुषा=मंजुषा.<br>

'''१. पूर्व टंकन पद्धती :-''' युनिकोडचा अगोदर हिही टंकन पद्धती अस्तित्वात होती. यात इंग्रजी फॉन्टचाफॉन्टच्या ज़ागेवर मराठी फॉन्ट टाईप करता येत असेअसत.

उदा. शिवाजी , कृतीदेव , किरण इत्यादी non-Unicode फॉन्ट आहेत.

तसेच पूर्वप्राथमिक अवस्थेत मराठी भाषेत टंकलेखनासाठी अनेक softwares बनविण्यात आलीतआली होती..

मराठी सोबत इतर भारतीय भाषांमध्ये टंकलेखनासाठी C-DAC ने ISM-OFFICE नावाच़े software मराठी सोबत इतर भारतीय भाषांमध्ये टंकलेखनासाठी तयार केलेलेकेले आहे.

श्री-लिपी नावाचे software सुद्धा पूर्व प्राथमिक अवस्थेत खूप लोकप्रिय होते आणि आज़ही अनेक सरकारी कार्यालयात व प्रिंटींगप्रेसमध्येप्रिंटिंगप्रेसमध्ये यांच़ा वापर केला जातो.

अ)[http://superuser.com/questions/1020781/how-to-use-kagapa-phonetics-input-method-in-windows KaGaPa कगप keyboard layout] :- कगप हा [[भाषाशास्त्र|भाषाशास्रानुसारभाषाशास्त्रानुसार]] विकसित केलेला keyboard layout असून तो शब्द उच्चारणपद्धतीनुसार विकसित केलेला आहे. हा layout लिनक्स ऑपेरेटिंग सिस्टिम वर ....... उपलब्ध आहे. Windows साठी शुभानन गांगल याच़े [http://cloudmarathi.blogspot.in/ सोपी मराठी] हे software उपलब्ध आहे पण दोन्हीचा टंकनपद्धतीत अल्प भिन्नता आहे.

'''३.आधुनिक टंकन पद्धती-२ :-''' यामध्ये लीप्यांतरलिप्यंतर तंत्रज्ञानाचा वापर करून software च्या माध्यमातून मराठी टंकन केले ज़ाते. ही पद्धती खासकरून

'''अ[Https://en.wikipedia.org/wiki/Microsoft&#x20;Indic&#x20;Language&#x20;Input&#x20;Tool )Microsoft Indic Tool मायक्रोसोफ्ट इंडिक टूल] :-''' इंडिक टूल हे microsoft या कंपनीने विकसित केले आहे. हे Windows XP, Vista, Windows 7,8,8.1,10 आदी प्रणाल्यांवर च़ालते.

'''आ)[[:en:Google_transliteration|Google Input Tool गूगल इनपुट टूल]] :-''' गूगल इनपुट टूल हे गूगल या कंपनीने विकसित केलेले लिप्यंतर software आहे. हे Windows XP, Vista, Windows 7,8,8.1,10 बरोबरच गूगल क्रोम ब्राउज़रब्राउज़ च्या सहायाने कुठल्याही प्रणालींवर चालू शकते.

Fedora व RedHat लिनक्स ५ च्या वर्जनमध्येव्हर्जनमध्ये मराठी भाषा उपलब्ध आहे आणि त्यापुढील इतर आवृत्तींवरसुद्धा.

BOSS-Linux (भारत ऑपेरेटिंग सिस्टीम सोलुशन) या परीचालितपरिचालित प्रणालीत मराठी भाषा अधिक प्रभावीपणे वापरण्यात आलेली आहे.

[[:en:Tesseract_(software)|tesseract-ocr]] हे software लिनक्स या परीचालितपरिचालित प्रणालीवर उपलब्ध आहे.

* [[कोकण मराठी साहित्य परिषद]] : ही बिनसरकारी संस्था आहे. अभिजात मराठी भाषा परिषद : ही बिनसरकारी संस्था आहे