"संवादिनी" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
ओळ ३:
{{हा लेख|वाद्य पेटी|पेटी (निःसंदिग्धीकरण)}}
संवादिनी (हार्मोनियम/बाजाची पेटी/पेटी) हिचा शोध [[पॅरीस]] शहरातील अलेक्झांडर डिबेन यांनी [[इ.स. १७७०]] मध्ये लावला. भारतात हे वाद्य [[इ.स. १८००]]
[[हात|हाताने]] किंवा [[पाय|पायाने]] भात्याद्वारे [[हवा]] भरून पितळी कंपन तयार करणाऱ्या (सूर) शिट्ट्यांच्या मार्फत सुरेल [[ध्वनी]] निर्माण होतो. या वाद्यात डावीकडील बाजूकडून सुरुवात केल्यास प्रथम २ काळ्या पट्ट्यांचे समूह असतात. भारतीय [[संगीत|संगीतात]] या बाजाच्या पेटीचा गायकाला साथ देण्यासाठी किंवा एकलवादनासाठी उपयोग होतो. [[कीर्तन|कीर्तने]], [[सुगम संगीत]] इत्यादी ठिकाणी पेटी साथीला असते.
==शोध व प्रसार==
विदेशातून आलेले हार्मोनियम हे एकच वाद्य नाही. तत्पूर्वी
==हिंदुस्तानी संगीतामध्ये प्रथम प्रयोग==
हिंदुस्तानी संगीतासाठी या वाद्याचा प्रथम प्रयोग मराठी संगीत नाटकांच्या माध्यमातून
प्रथम वादक▼
दादा मोङक १८८२, प्रथम हार्मोनियम वादक, किर्लोस्कर नाटक मंङळी▼
भैया गणपतराव शिंदे, ग्वाल्हेर (१८५२-१९२०)▼
▲==प्रथम वादक==
==भारतात निर्मिति==▼
भारतीय संगीत हे मूलतः बैठकीचे असल्यामुळे खाली बसून वाजिवण्यासाठी या वाद्यामध्ये मूलभूत वदल झाले ते बंगालच्या कारागिरानी बनविलेल्या हातपेटीमुळे. कोलकोत्त्याच्या द्वारिका दास या फर्मने आधुिनक हातपेटीची प्रथम निर्मिति केली. त्यानंतर टी. एस् रामचंद्र अँंड को. यानी महाराष्ट्रात याची निर्मिति सुरु केली. त्यानंतर गुजरातमध्ये अहमदाबाद येथे गणपतराव बर्वे यानी त्याची निर्मिति केली. द्वितीय महायुद्धानंतर युरोपमधून आँर्गनची आयातही बंद झाली. मग भावनगर मध्ये आणि पालितानामध्ये पेट्यांसहित ध्वनिपट्ट्यांचीही निर्मिति सुरु झाली. महाराष्ट्र, गुजरात, बंगाल आणि पंजाब प्रांतात दर्जेदार हार्मोनियम बनिवल्या जाऊ लागल्या. . बेळगावातही झीलु सुतार आणि रामचंद्र हुदलीकर यानी उत्तम दर्जाच्या हार्मोनियम बनविल्या. २२ श्रुतियुक्त हार्मोनियम बनिवण्यात हुदलीकर यांचा अधिकार होता. ▼
पाश्चात्य सुरावटींप्रमाणे बनलेली हार्मोनियम हिंदुस्तानी संगीतासाठी कधी उपयोगात आणली जाण्याची शक्यताच नव्हती. परंतु उ. अब्दुल करीमखाँ यांचे शिष्य बाळकृष्णबुवा कपिलेश्वरी यानी गंधार ट्यून्ङ हार्मोनियम बनवून हिंदुस्तानी गायकीला योग्य बनविली. गं. बा. आचरेकर यानी श्रुति हार्मोनियम बनविली. त्यांचेच चिरंजीव बा. गं आच्ररेकर यानीही ते कार्य पुढे चालविले. ङाँ. विद्याधर अोक यानीही २२ श्रुतींची मेलोङियम बनविली आहे. बेळगावचेच हरी गोरे यानी पितळेचा रस तयार करुन रीड्स बनविण्याचा कारखाना सुरु केला. स्वदेशी चळवळीला प्रधानता देऊन त्यानी संपूर्ण भारतीय बनावटीची हार्मोनियम बनविली. कोलकाता, दिल्ली आणि इतर संगीतपेठेत त्यांच्या हार्मोनियमला मागणी होती. वाद्यसंगीताला आवश्यक स्वरपेट्याही ते उत्तम बनवीत. म्हैसूरच्या महाराजानी त्यांचा या कार्याबद्दल गाैरवही केला होता.▼
▲* भैया गणपतराव शिंदे, ग्वाल्हेर (इ.स. १८५२-१९२०)
▲भारतीय संगीत हे मूलतः बैठकीचे असल्यामुळे खाली बसून वाजिवण्यासाठी या वाद्यामध्ये मूलभूत
▲
'''आाकाशवाणीवर हार्मोनियम'''▼
==सुप्रसिद्ध पेटीवादक==
संवादिनी हे साथीचे वाद्य म्हणून एकोणीसाव्या शतकाच्या आरंभापासून सर्वमान्य झालेले वाद्य आहे. सर्व ख्यालगायकानी या वाद्याला अगदी खुशीने अंगिकारिले. ज्यांचे गायन श्रुतियुक्त असे त्यानीही हार्मोनियम साथीला घेतली आणि गायकांचे कणसुर सहजपणे सामावुन घेऊन त्याना जोरकसपणा देण्याचे कामही हार्मोनियमने केले. परंतु मींडकाम करता न येणे, गमक न निघणे अशा कांही कारणांमुळे स्वतंत्रवाद्य म्हणून त्याला मान्यता नव्हती. बेळगावचे हार्मोनियमवादक रामभाऊ विजापुरे यानी १९४५ साली हैद्राबाद आकाशवाणीवर स्वतंत्र वादनाचा सर्वात पहिला कार्यक्रम केला. निजाम सरकारचे कायदे कानुन इतर परगण्यांपेक्शा वेगळे होते. पण इतरत्र कुठेही आकाशवाणीवर हार्मोनियमला मान्यता नव्हतीच. पुण्याचे हार्मोनियमवादक डाँ. पाबळकर, बेळगावचे विठ्ठलराव कोरगावकर यांच्यासारख्यानी स्वतंत्रवादनाच्या मागणीसाठी केंद्रसारकारकडे जोर लावला होता. कालंतराने त्या प्रयत्नाना यश मिळाले. १९७२ मध्ये मान्यता मिळाली. त्यानंतर बर्याच वादकांचे स्वतंत्रवादनाचे कार्यक्रम आकाशवाणीच्या विविध केंद्रांवरुन प्रसारित झाले. १९७२ आणि ७३ मध्ये रामभाऊ विजापुरे आणि वसंत कनकापुर यांचे धारवाड केंद्रावर अनेकवेळा वादन झाले. त्यानंतर पुन्हा एका वादकाच्या बेसुर वादनामुळे हार्मोनियमवर पुन्हा बंदी आली. त्यानंतर कित्येक वर्षांनी १ एप्रिल २०१८ रोजी बेळगावचे रविंद्र काटोटी यांचा रविवारीय राष्ट्रीय संगीत प्रसारणात स्वतंत्र संवादिनीवादनाचा कार्यक्रम झाला.▼
अजय जोगळेकर, [[अप्पा जळगावकर]] (पुणे), [[अरविंद थत्ते]], आदित्य अोक, एकनाथ ठाकुरदास, केदार नाफडे, गणपतराव पुरोहित, गुलाम रसुल बशीरखाँ (बडोदा), [[गोविंदराव टेंबे]] (कोल्हापूर-१८८१-१९५७), [[गोविंदराव पटवर्धन,]] चिन्मय कोल्हटकर, चैतन्य कुंटे, जयंत बोस, तन्मय देवचक्के, [[तुळशीदास बोरकर]], दिनकर शर्मा, दीपक मराठे, नन्हेबाबू कुंवर (बिदर), निर्मला काकोडे, ङाॅ. पाबळकर, पी. मधुकर (मुंबई-१९१६-१९६७), पुट्टराज गवई, पुरुषोत्तम वालावलकर (मुंबई), [[पु. ल. देशपांङे]], प्रमोद मराठे, बच्चुभाई भंडारे (मुंबई-१८७८-१९०९), बंडूभैय्या चाैघुले (इंदूर), बबन मांजरेकर, बलदेव मिश्र (वाराणसी), बाबुराव बोरकर (बेळगाव), बाबुसिंह (हैद्राबाद), बाळ माटे, भीष्मदेव चॅटर्जी, मनोहर चिमोटे (मुंबई), मुनेश्वर दयाल, मोहनलाल, रवींद्र काटोटी (१८८२), रवींद्र माने, राजाभाऊ कोसके, राजेंद्र वेैशंपायन, रामभाऊ विजापुरे (बेळगाव- १९१७-२०१०), लक्ष्मणसिंंह, वसंत कनकापूर (धारवाड), वासंती म्हापसेकर, विजय घासकडवी, विठ्ठलराव कोरगावकर (बेळगाव-१८८४- १९७४), विनय मिश्र, विश्वनाथ कान्हेरे, विश्वनाथ पेंढारकर, शेषाद्री गवई, सारंग कुलकर्णी, सीमा शिरोडकर, सुधांशु कुलकर्णी, सुधीर नायक, सुयोग कुंडलकर, सुवेंदु बॅनर्जी, सोहनलाल, हणमंतराव वाळवेकर (धारवाड), ज्ञानप्रकाश घोष,
▲संवादिनी हे साथीचे वाद्य म्हणून एकोणीसाव्या शतकाच्या आरंभापासून सर्वमान्य झालेले वाद्य आहे. सर्व ख्यालगायकानी या वाद्याला अगदी खुशीने
==कर्नाटक संगीतामध्ये संवादिनी==
विद्वान
==संदर्भ==
१. भारतीय संगीत व संगीतशास्त्र-बा. गं. आचरेकर, महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृति मंङळ
२. विश्व
३. स्वरऋणी - लेखिका स्मिता सुनील नाईक
==चित्रदालन==
<gallery>
चित्र:Harmonium2.jpg|right|thumb|250px|पायपेटी
चित्र:Traditional harmonium played in manhattan apartment.JPG|right|thumb|250px|पारंपरिक लाकडी संवादिनी
चित्र:Harmonium Sint Jacobs Gent.JPG|thumb|
चित्र:harmonium.jpg|right|thumb|200px|संवादिनी वाजवतांना एक व्यक्ति. एका हाताने भाता चालवून तो
चित्र:Harmonium close up.jpg|right|thumb|संवादिनी-नजीकचे दृष्य
</gallery>
| |||