"शारदीय नवरात्र" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

[[चित्र:महिषासूर मर्दिनी.jpg|thumb|right|दुर्गा देवी महिषासुराचा वध करत असल्याचे दाखविणारे चित्र(१८ वे शतक)]]

 

==नवरात्रोत्सव ==

नवरात्राच्या पहिल्या दिवशी घटस्थापना होते. त्या दिवसापासून महाराष्ट्रात संध्याकाळी अंगणात भोंडला खेळला जातो. एका पाटावर हत्ती काढून त्याची पूजा करतात. पाटाभोवती फेर धरून स्त्रिया, आणि विशेषतः मुली, भोंडल्याची पारंपरिक गाणी म्हणतात.

 

 

==नवरात्रातील नऊ माळा==

 

;दुसरी माळ:

 

;तिसरी माळ:

कुंकुमार्चनाची वाहतात.

 

 

 

ही नवरात्रीच्या दिवसांच्या नऊ रंगांची कल्पना [[महाराष्ट्र टाइम्स]]ने बहुसंख्य सामान्य आणि तमाम नोकरदार स्त्रीवर्गात जरी लोकप्रिय केली असली, तरी रंगांची मूळ कल्पना एकोणीसाव्या शतकात, अगदी पेशवाईच्या काळातही <ref>[http://www.drikpanchang.com/navratri/ashwin-shardiya-navratri-dates.html?year=1818]</ref> अस्तित्वात होती. उगवत्या सूर्याचा रंग केशरी म्हणून रविवारचा रंग केशरी, [[चंद्र]] पांढरा म्हणून सोमवारचा रंग पांढरा, मंगळ लाल म्हणून मंगळवारचा रंग लाल या रीतीने नवरात्रीच्या पहिल्या आठवड्यातल्या दिवसाचे रंग ठरवले आहेत. बुधवारचा निळा, गुरुवारचा पिवळा, शुक्रवारचा हिरवा आणि शनिवारचा रंग करडा असतो. आठवडा संपल्यानंतर नवरात्रातले शेवटचे दोन दिवस उरतात. त्यांच्यासाठी मोरपिशी हिरवा, जांभळा, आकाशी आणि गुलाबी हे रंग राखून ठेवले आहेत.{याचा संदर्भ कृपया नोंदवावा.}

;दशमी:

अंबा मिरवणुकीने शिलंगणास जाई. गावाबाहेर शमीपूजन होऊन नंतर सोने लुटण्याचा कार्यक्रम होऊन अंबा मिरवणुकीने परत येई.

 

==देवीची नऊ रूपे==

 

==माहात्म्य==

 

याचे प्रतीक म्हणून [[घट]] व त्यातील नंदादीप यांना प्रतीकात्मक रूपात पूजले जाते. [[घट|घटात]] दीपाच्या उष्णतेमुळे निर्माण झालेले वातावरण हे ब्रह्मांडात नऊ दिवस अहोरात्र सुरू असलेल्या युद्धातून निर्माण झालेल्या तप्त वायुमंडलाशी साधर्म्य दर्शवते, तर [[दीप]] हा आदिशक्तीच्या शस्त्रास्त्रांतून निर्माण होणाऱ्या तेजाचे प्रतीक म्हणून कार्य करतो. घरात घटपूजन केल्याने वास्तूमध्येही दुर्गादेवीचे मारक चैतन्य कार्यरत होऊन वास्तूमधील त्रासदायक लहरींचे निर्दालन करते, अशी या मागची धार्मिक श्रद्धा आहे.

== महाराष्ट्रातील नवरात्र ==

===पूजाविधी===

पूजा सामग्री :-<br />

देवीसाठी चोळी, [[मंगळसूत्र]], हिरव्या बांगडया, पळी [[पंचपात्र]], तीर्थासाठी भांडे, ३ पाट, २ पाण्याने भरलेले [[कलश]] (घटस्थापनेसाठी ), [[शंख]], [[घंटा]], [[निरांजन]], [[समई]], [[वाती]], कापूरारती, धूपारती, उदबत्तीचे घर, [[नंदादीप]], सुंगंधी द्रव्ये, सुटी [[नाणी]],

गोडतेल, तूप-वाती निरांजनासाठी, फुलांचा हार, घटस्थापना करण्यासाठी दोन पाण्याने भरलेले कलश, त्यावर ठेवण्याकरिता दोन ताम्हने, कलशात टाकण्यासाठी वारूळ, गोठण इत्यादी पवित्र ठिकाणची माती, कलशात टाकण्यासाठी हळद, [[आंबेहळद]], [[नागरमोथा]] इत्यादी औषधी द्र्व्ये, कलशावर ठेवण्याकरिता पाच आंब्याची पाने, त्यावर नारळ, देवीला नैवेद्यासाठी नारळाचे चूर्ण, साखर, दूध आणि महानैवेद्य.

 

हवनासाठी :-<br />

 

 

देवी पूजा विधी :-<br />

कुलाचारांना प्राधान्य असते.

 

 

आश्विन शुद्ध प्रतिपदेस घरात अत्यंत शुचिर्भूत अशा जागी घटस्थापना करतात. एका तांब्याच्या कलशावर ताम्हन ठेवून त्यात मंडलाकार मुख्य देवता

त्यानंतर हात धुऊन चौथ्या नावापासून पुढील नावे हात जोडून म्हणतात.<br />

ॐ केशवाय नम: । ॐ नारायणाय नम: । ॐ माधवाय नम: । ॐ गोविंदाय नम: । ॐ विष्णवे नम: ।

हृषीकेशाय नम: । <br />

ॐ पद्मनाभाय नम: । ॐ दामोदराय नम: । ॐ संकर्षणाय नम:। ॐ वासुदेवाय नम: । ॐ

प्रद्युम्नाय नम: । <br />

अच्युताय नम: । <br />

ॐ जनार्दनाय नम: । ॐ उपेन्द्राय नम: । ॐ हरये नम: । ॐ श्रीकृष्णाय नम: ।

[[प्राणायाम]] - <br />

प्राणायाम करताना म्हणावे - <br />

गायत्री छंद: । प्राणायामे विनियोग: । ॐ भू: ॐ भुव: ॐ स्व: ॐ मह: ॐ जन: ॐ तप: ॐ

सत्यम्‌ ॥<br />

नम:। वेदाय नम: । वेदपुरुषाय नम: । <br />

इष्टदेवताभ्यो नम: । कुलदेवताभ्यो नम: । स्थानदेवताभ्यो नम: । ग्रामदेवताभ्यो

कालकामपरशुरामेभ्यो नम: । मातृपितृभ्यां नम: । आदित्यादि नवग्रहदेवताभ्यो नम: ।

सर्वेभ्यो देवेभ्यो नम:।

नम: ॥ अविघ्नमस्तु ॥<br />

प्रार्थना - <br />

गुरुदेव इत्यादींना हात जोडून प्रार्थना करतात.<br />

वक्रतुंड महाकाय सूर्यकोटिसमप्रभ । निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा ।१॥

या कुंदेन्दुतुषारहार धवला या शुभवस्त्रावृता । या वीणावरदण्डमंडितकरा या

श्वेतपद्मासना <br />

श्रीगुरुवे नम: ॥३॥ <br />

सर्वत सर्वकार्येषु नास्ति तेषाम मंगलम्‍ । येषां हृदिस्थो भगवान मंगलायतनं हरि:

समस्त दुरितोपशांत्यर्थ । समस्ताभ्युदयार्थ च इष्टकामसंसिद्ध्यर्थ । <br />

कल्पोतफलावात्प्यर्थ । ... मम सहकुटुंबस्य त्रिगुणात्मका श्रीदुर्गाप्रीतिद्वारा <br />

 

चंडिकास्तोत्र - <br />

शारदानवरात्रपूजां करिष्ये । <br />

तदंगत्वेन प्रतिपदा विहितं कलश स्थापनादि करिष्ये । <br />

प्रज्वलित केलेला हा दीप नऊ दिवस अखंड तेवत ठेवतात.) <br />

 

श्रीमहागणपति पूजन - <br />

सुपारी ठेवून किंवा

' सकलपूजार्थे गंधाक्षतापुष्पं समर्पयामि'। <br />

नमस्कार करून नंतर <br />

गणपतीवर [[अक्षता]] वाहून त्याला आसन - अर्ध्य इत्यादी उपचार अर्पण करतात.<br />

नंतर दोन विड्याच्या पानांवर [[सुपारी]] ठेवून दक्षिणा अर्पण करतात. गणपतीची पूजा पूर्ण झाल्यावर

धारण मां देवि पवित्र कुरु चासनं ॥१॥ <br />

अपसर्पन्तु ते भूता ये भूता भूमिसंस्थिता: । ये भूता विघ्नकर्तारस्तेनश्यन्तु <br />

शिवाज्ञया ॥३॥ <br />

 

षडंगन्यास - ॐ यत्पुरुषं व्यदधु: कातिधाव्यकल्पयन्‍ मुखं किमस्य कौ बाहू का उरु <br />

हे देवी लक्ष्मीला आवाहन करणारे स्तोत्र - सूक्त आहे. ऋग्वेदाच्या परिशिष्टात खिलसूक्तात ते आले आहे. त्यात १५ ऋचा आहेत आणि १६वी ऋचा फलश्रुतीची आहे. लक्ष्मीपूजनाच्या दिवशी या सूक्ताने देवीला अभिषेक करण्याची पद्धत आहे.

 

 

 

हे अग्ने, सुवर्णाप्रमाणे तेजस्वी कांतीच्या, हरिणीप्रमाणे चपलगतीच्या, सोन्यारुप्याच्या माला परिधान केलेल्या, चंद्राप्रमाणे आल्हाददायक अशा सुवर्णमयी लक्ष्मीला माझ्यासाठी आवाहन कर. ॥१॥

हे अग्ने, जिच्यामुळे मला सुवर्ण, गोधन, अश्‍वधन, सेवकधन हे सारं प्राप्त होऊ शकेल अशा अविनाशी लक्ष्मीला माझ्यासाठी आवाहन कर. ॥२॥ 

 

 

श्रियं देवीमुपह्वये, श्रीर्मा देवी जुषताम् ॥३॥

भूक आणि तहानेने म्लान झालेल्या दरिद्रतेला इथे थारा न उरो. हे लक्ष्मी, तू माझ्या घरातून दुर्भाग्य-दारिद्रय घालवून दे.॥८॥

 

 

ईश्‍वरीं सर्वभूतानां, तामिहोपह्वये श्रियम् ॥९॥

रोमरोम सुगंधित असणारी, जिच्याशी सामना करणं दुरिताला कठीण आहे अशी, जिच्याभोवती समृद्धी-तृप्ती नांदते अशी, गजान्त वैभवाची स्वामिनी, सर्व भूतमात्रांतली ईश्‍वरी शक्ती जी लक्ष्मी तिला मी आवाहन करतो.॥९॥

 

 

 

हे लक्ष्मी, माझ्या मनातील कामना आणि संकल्प पूर्ण कर. माझी वाणी सत्य असावी. पशुधन, अन्न, श्रेष्ठ यश आणि उत्तम रूप यांची मला प्राप्ती व्हावी. ॥१०॥

 

 

श्रियं वासय मे कुले, मातरं पद्ममालिनीम् ॥११॥

हे लक्ष्मीपुत्र कर्दमा, माझ्या ठिकाणी निर्माण हो. कर्दमामुळे पुत्रवती झालेल्या, कमळाचे हार घालणाऱ्या तुझ्या आईचा म्हणजे लक्ष्मीचा माझ्या वंशात वास असावा. (कर्दम = निर्मितीची भूमी. बी रुजायला ओली जमीन (कर्दम) लागते.॥११॥

 

 

नि च देवीं मातरम्, श्रियं वासय मे कुले ॥१२॥

हे लक्ष्मीपुत्र चिक्लीत, माझ्या घरात राहा. आमच्या घरात तुझा ओलावा असू दे. तुझ्या आईचा - लक्ष्मीचा आमच्या वंशात वास असो. ॥१२॥

 

 

सूर्यां हिरण्मयीं लक्ष्मीं, जातवेदो म आवह ॥१३॥

हे अग्ने, जिच्या योगाने मला उदंड सुवर्ण, गोधन, अश्‍वधन, सेवकधन लाभणार आहे, त्या लक्ष्मीदेवतेला आवाहन कर. ॥१५॥

 

 

 

ॐ शान्ति: । शान्ति:। शान्ति: ॥

 

===`गरबा खेळणे'' म्हणजे काय ?===

 

===देवीची ओटी भरणे===

<br>

<br>

आ. दोन्ही हातांच्या ओंजळीत साडी, त्यावर खण व त्यावर नारळ (नारळाची शेंडी देवीच्या दिशेने येईल, असा) ठेवून, आपल्या हाताची ओंजळ छातीसमोर येईल, अशा पद्धतीने देवीसमोर उभे रहातात.

इ. देवीकडून चैतन्य मिळावे व आपली आध्यात्मिक उन्नती व्हावी, यांसाठी देवीला भावपूर्ण प्रार्थना करतात.

<br>

<br>

<br>

 

===घागरी फुंकणे ===

 

===तांदुळाच्या पिठाचा मुखवटा ===

 

=== उत्तर भारत ===

=== [[गुजरात]] ===

==संदर्भ==

* [http://balsanskar.com/marathi/lekh/cid_74.html नवरात्री संदर्भातील विशेष लेख ]

*[http://sanatan.org/marathi/saptahik/2006/43/lekh.htm#news144 सनातन प्रभात यांच्या संकेतस्थळावरील लेख ]

==बाह्यदुवे==