"मंदिर" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

मंदिरात [[मूर्ती]] बसवल्यानंतर मूर्तीची प्राणप्रतिष्ठा करण्याची भारतीय पध्दतपद्धत आहे. या प्रसण्गीप्रसंगी 'माझे प्राण मी तुझ्यात म्हणजे मूर्ती मध्येमूर्तीमध्ये ठेवत आहे, त्यामुळे तुझे दिव्यत्व, तुझे गुण माझ्या प्राणांत उतरोत' अशी प्रार्थना केली जाते.

भक्तांचे सत्संगाचे ठिकाण हेअसे मंदिराचे स्वरूप मंदिरांचे असते. तसेच् पांथस्थांना विश्रांतीचे स्थान ही मंदिरांची दुसरी ओळख होती.

पूर्वी मंदिरांकडे धनसंपत्तीसोबत ज्ञान व ग्रंथसंपत्ती राखण्याचीही परंपरा होती. [[हस्तलिखिते]], [[भूर्जपत्रे]] आणि छापील ग्रंथ मंदिरांमध्ये असत. गुरुवायुर मंदिर, [[जालना]] येथील राजुरेश्वर गणपती मंदिर, आळंदी अशा काही मंदिरांकडे ग्रंथसंपदा असल्याचे आढळते. तिरुपती बालाजी, पुद्दुचेरीचापाँडिचेरीचा [[अरविंद आश्रम]], [[दक्षिणेश्वर कालीमंदिर]] - (हे रामकृष्ण मठाचे मुख्य केंद्र आहे), अशा काही संस्थांनी ज्ञानदानाचे कार्य पुढे नेले आहे व ती आज [[विद्यापीठ|विद्यापीठाचा]] दर्जा असलेली मंदिरे आहेत. तसेच स्वामीनारायण मंदिरांमार्फत शिक्षण संस्थादेखील चालवतातचालतात.

भारतीय मंदिर उभारणीचे, त्यातील शिल्पकलेच्या वैभवाचे लावण्यमयी दर्शन घेण्यासाठी [[पट्टदकल]] हे महत्त्वाचे केंद्र आहे. [[काशी]] तसेच [[भुवनेश्वर]] ही प्राचीन्प्राचीन मंदिरांची शहरे आहेत. काशीत सुमारे १६५४ मंदिर आहेत. प्राचीन काळी ही मंदिर म्हणजे सामाजिक आणि सांस्कृतिक गोष्टींची केंद्रे होती. त्यावेळी या मंदिरांमधून एकूण अठरा विभाग कार्यरत असत. ते खालील प्रमाणे आहेत.

* वास्तुकला

* आयुर्वेदीकआयुर्वेदिक वनस्पती

वास्तुशिल्पांत भुवनेश्वर, कोणार्क, खजराहोखजुराहो वगैरे मंदिरसमुच्चय त्या मंदिरांचे आकार व वास्तुशिल्पकलेमुळे प्रसिद्ध आहेत. राणी [[अहिल्यादेवी होळकर]] यांनी अनेक हिंदू मंदिरांचे बांधकाम केले आहे. त्यामुळे तत्कालिनतत्कालीन शिल्पकलेचा ठसा उमटलेला दिसून्दिसून येतो.

[[हेमाडपंत]] यांनी प्रचलित केलेली ही शैली आहे. चुन्याचाचुन्याने दर्जा न भरता घडीव दगडांवर दगड रचून तयार केलेली वास्तू हे हेमाडपंती मंदिरांचे वैशिष्ट्य मानले जाते. [[वेरूळ]]चे घृष्णेश्वराचे मंदिर, अंबरनाथचे शंकराचे मंदिर, नाशिकजवळील [[गोंदेश्वर मंदिर]], गोदावरीच्या तीरावरील मंदिरे, कोल्हापूरच्या अंबाबाई मंदिराचा कळस, ज्योतिबाच्या डोंगरावरची देवळे, ही काही ठळक निरनिराळ्या शैलीतील मंदिरे आहेत. रतनवाडीचे अमृतेश्वर मंदिर, तुळजापूरचे मंदिर, त्र्यंबकेश्वराचे मंदिर हेही हेमाडपंती पद्धतीत बांधलेली आहेत.

कृष्णानदीकृष्णानदीपासून पासूनदक्षिणेकडे कन्याकुमारी पर्यंतच्याकन्याकुमारीपर्यंतच्या प्रदेशात ही शैली आढळते. या मंदिराच्या शिखरात अनेक मजले बांधलेले असतात.

* किर्तीमुखकीर्तीमुख - प्रवेशव्दाशीप्रवेशद्वाराशी राक्षसाच्या मुखासारखे एक शिल्प