"दत्तात्रेय" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

'''दत्त (दत्तात्रेय)''' हा [[हिंदू धर्म|हिंदू धर्मातील]] एक [[देव]] व [[योग|योगी]] आहे. स्वधर्म आणि स्वसंस्कृती संकटग्रस्त असताना त्यांची जोपासना व संरक्षण करण्याचे महत्त्वाचे कार्य दत्त संप्रदायाने केले. दत्त ही देवता [[अत्रि]] ऋषी व त्यांची पत्नी [[अनसूया]] यांचा पुत्र असून त्याला [[दुर्वास]] व [[सोम]] नावाचे दोन भाऊ आहेत<ref>{{स्रोत पुस्तक | शीर्षक = 'भारतवर्षीय प्राचीन चरित्रकोश'- (खंड १) | संपादक = [[सिद्धेश्वरशास्त्री चित्राव|डॉ. सिद्धेश्वरशास्त्री चित्राव]] | प्रकाशक = [[भारतीय चरित्रकोश मंडळ, पुणे]] | आवृत्ती = [[इ.स. १९६८]] | भाषा = मराठी }}</ref>. हिंदू पौराणिक साहित्यानुसार दत्त, सोम व दुर्वास हे तिघे भाऊ [[विष्णु]], [[ब्रह्मा]] व [[शिव]] यांचे अवतार मानले जातात. पूर्वकाळात विष्णूचा अवतार मानल्या गेलेल्या दत्ताचे स्वरूप उत्तरकाळात ब्रह्मा, विष्णु व महेश या तिन्ही देवांचे अंशरूप सामावून घेत ''त्रिमुखी'' रूपात उत्क्रमत गेले<ref>{{स्रोत पुस्तक | शीर्षक = 'दत्त संप्रदायाचा इतिहास' | लेखक = [[रा.चिं. ढेरे]] | प्रकाशक = [[पद्मगंधा प्रकाशन, पुणे]] | आवृत्ती = [[इ.स. १९९९]] | आयएसबीएन = ८१-८६१७७-११९-११९ | भाषा = मराठी }}</ref>. दत्तात्रेय ही योगसिद्धी प्राप्त करून देणारी देवता आहे, अशी मान्यता आहे.

दत्तात्रेय ही तीन डोकी असलेली देवता औदुंबर वृक्षाखाली यज्ञकुंडासमोर अथवा अग्नि समोर बसलेली दिसते. गळ्यात रुद्राक्षमाळा, अंगावर भस्माचे पट्टे, समोर चार कुत्री, मागे गाय असा परिसर दिसून येतो. यांची दाढी वाढलेली आणि स्वरूप दिगंबर म्हणजे नग्न अवस्थेत ध्यानस्थ बसलेले दिसते. चार कुत्री हे [[वेद]] आणि शंकराचे [[भैरव]] मानले जातात. [[रुद्राक्ष]], अंगावर भस्म यांवरून तो तंत्रातील स्मशानात राहणाऱ्याराहणार्‍या [[शिवा]]चे [[ध्यान]] करत असल्याचे दिसते.

सुमारे पाचव्या शतकापासून पुढे दत्तात्रेय पुराण वाङ्मयांतवाङ्मयात प्रसिद्ध झालेले आढळतातआढळते. [[मार्कंडेय पुराण|मार्कंडेय पुराणात]] सतराव्या-अठराव्या अध्यायात दत्तात्रेयदत्तात्रेयचा उल्लेख आहे. यादवपूर्व काळांत महाराष्ट्रात शिव पार्वतीची उपासना व्यापक प्रमाणावर रूढ होती असे शिलालेखातून उल्लेख शिलालेखांतून आढळतात.

दत्ताचा उल्लेख त्याचे साधक, परंपरेने गुरुदेव असा करतात. दत्तात्रेयाचे पिता अत्रि ऋषी, हे वेदातील पाचव्या मंडळातीलमंडलातील ऋचांचे लेखक किवा संकलक होते; माता अनसूया ही सांख्य तत्त्वज्ञानी कपिलमुनींची बहीण, आणितर महाभारतात कुंतीस असामान्य आशीर्वाद देणारे तापट ऋषी दुर्वास हे अनसूयाचे बंधू, ही दत्ताचे नातेवाईक मंडळी विशेष उल्लेखनीय आहेत. पुराणात वर्णन केलेल्या दत्तशिष्यापैकी यदु, आयु, अलर्क, [[सहस्रार्जुन]] व परशुराम हे क्षत्रिय वृत्तीचे दिसून येतात. उपनिषदांत उल्लेख असलेला सांकृती हा दत्तशिष्य एक महामुनी होता असे मानले जाते.

नाथ संप्रदायात 'राऊळ' अथवा रावळ या नावाने एक उपपंथ आहे. पंथाचे प्रवर्तक नागनाथ हे सिद्धपुरुष होतहोते. या उपपंथात [[मुसलमान]] धर्मातील अनेक मंडळी उपासना करताना आढळतात. महानुभाव संप्रदाय हा दत्त संप्रदायच आहे. या संप्रदायाचे प्रवर्तक श्रीचक्रधर यांची परंपरा दत्तोत्रेय-चांगदेव राऊळ- गुंडम राऊळ-चक्रधर अशी आहे. चक्रधरांनी दत्तात्रेयाला पूज्य मानले आहे. श्रीचांगदेव राऊळ यांना ११०० च्या सुमारास दत्तदर्शन झाले असा लिखित उल्लेख आहे.

[[दशनामी नागा संप्रदाय|दशनामी नागा]] साधूंचे सहा मुख्य आखाडे हे शैवपंथाचे आखाडे आहेत. हे आखाडे सर्वात जुने समजले जातात. त्यातील जुना आखाडा म्हणून ओळखला जाणारा एक आखाडा हा [[भैरव आखाडा]] म्हणूनही ओळखला जातो. या आखाडय़ाचीआखाड्याची देवता पूर्वी भैरव असावी त्यावरूनच हे नाव पडले असावे. आज मात्र दत्तात्रेय ही या आखड्याचीआखाड्याची प्रमुख देवता आहे.

दत्तात्रेयाची उपासना दत्ताला मुख्यत्वे गुरू मानून केली जाते. सगुण प्रतीके उपलब्ध असलीतरीअसली तरी उपासनेत पादुकांना प्राधान्य दिलेले आढळते. अवधूत गीतेत दत्तात्रेय जातिव्यवस्थेस मानताना दिसत नाहीत.

* [[गिरनार]] हे दत्तक्षेत्र दत्तात्रेय आणि नाथ संप्रदाय यातया दोघांसाठी महत्त्वाचे आहे. येथे दत्तगुरूंनी साडेबारा हजार वर्षे तप केले असे मानतात. जुनागढ स्टेशनपासून गिरनार पर्वत ७ कि.मी. अंतरावर आहे. येथे जैन गुरू [[नेमिनाथ|नेमिनाथांच्यानेमिनाथांचे]] जैन मंदिर आहे. तसेच [[गोरखनाथ]] मंदिर आणि दत्तधुनी आहे. इथे सोमवारी सकाळी ७ ते ९ या वेळात सर्व धुनी सामुग्री रचल्यावर आपोआप अग्नी प्रज्वलित होतो, असे सांगितले जाते. कमंडलू कुंड नावाचे एक कुंड आहे. या जागी दत्तात्रयांनीदत्तात्रेरयांनी आपला कमंडलू फेकल्याने तिथे गंगा अवतरली असंअसे मानतात.

* नेपाळच्या भटगाव अथवा भक्तपूर इथेसुद्धा दत्तात्रेयाचे मंदिर आणि उपासना आढळते. चित्रकुटाजवळीलचित्रकूटाजवळील अनसूया पर्वत ही श्रीदत्तात्रेयांची जन्मभूमी असल्याचे भक्त मानतात. तसेच येथील एकमुखी आणि द्विभुज असेअशी दत्तस्थानदत्तमूर्ती असलेले स्थान हे दत्तात्रेयांचे आद्य स्वरूप म्हणून [[नेपाळ]]मध्ये पूजले जाते.

* नृसिंहसरस्वती यांनी आपले वास्तव्य करून तपाचरण तीर्थाटनात समावेश केल्याने [[गाणगापूर]] आणि [[नरसोबाची वाडी]] ही क्षेत्रे दत्त संप्रदायाकरिता श्रद्धेची बनली आहेत. ते औदुंबर क्षेत्री हीक्षेत्रीही राहिले होते. हे स्थान[[सांगली]] पासून चाळीस किलोमिटर्सवरकिलो्मीट्रवर आहे. तसेच श्रीगुरुचरित्रात गाणगापूरचा उल्लेख गाणगापूर, गाणगाभवन, गंधर्वभवन आणि गंधर्वपूर या नावांनी येतो.

* [[नृसिंहवाडी]] - [[वासुदेवानंद सरस्वती]] उर्फ टेंबेस्वामींनी भारतभ्रमण केल्यानंतर येथे वास्तव्य केलं आणि नृसिंहवाडीला दत्तप्रभूंची राजधानी असे संबोधले आहे. [[विजापूर]]च्या आदिलशाहने आपल्या मुलीचे आंधळेपण जावे म्हणून येथे दत्ताची प्रार्थना केली होती. त्या मुलीला दृष्टी आल्यामुळे [[आदिलशहा]]ने या मंदिराचे बांधकाम करून दिले असा एक मत प्रवाहमतप्रवाह आहे.

* [[अक्कलकोट]] - दत्त अवतार श्री स्वामी समर्थ महाराज १८५७ मध्ये अक्कलकोट येथे वास्तव्यास आले अखेपर्यंतव अखेरपर्यंत तेथेच राहिले. १४५८ मध्ये कर्दळीवनात गेलेले नृसिंहसरस्वतीच स्वामींच्या रूपाने परत अवतरले असे दत्तभक्त मानतात. [[सोलापूर]] जवळ असलेल्या अक्कलकोट या गावाचे मूळ नाव प्रज्ञापुरी होते.

* [[गरुडेश्वर]] - योगी श्री [[वासुदेवानंद सरस्वती]] अर्थात [[टेंबेस्वामी]] यांच्यायांची समाधी असलेले गरुडेश्वर हे एक दत्तस्थान आहे. [[नर्मदा नदी]]च्या काठावरील हे एक अत्यंत निसर्गरम्य असे ठिकाण आहे. [[नर्मदा परिक्रमा]] करताना हे स्थान लागते. येथील दत्तमूर्ती तीनमुखी सहा हातांची आहे. दत्तजयंती आणि श्री टेंबेस्वामींची पुण्यतिथी हे येथील प्रमुख उत्सव होत.

* माणिकनगर - बीदर येथील [[हुमणाबाद]] या तालुक्याच्या ठिकाणापासून एक कि.मी.वर असलेले हे क्षेत्र दत्तभक्तांमध्ये अत्यंत प्रसिद्ध आहे. [[श्रीमाणिकप्रभू]] यांच्या वास्त्व्यानेवास्स्तव्याने ही भूमी पावन आहे. [[अहमदाबाद]] येथील [[बाबा त्रिवेदी महाराज]] या सिद्ध पुरुषास माणिकप्रभूंचा साक्षात्कार आणि दर्शन याच क्षेत्री घडले असे सांगतात. १८५७ च्या स्वातंत्र्ययुद्धाच्या वेळी [[नानासाहेब पेशवे|नानासाहेब पेशव्यांनी]] रंगराव यांना श्रीमाणिकप्रभूंच्या दर्शनासाठी आणि त्यांचा या युद्धाला आशीर्वाद मिळवण्यासाठी माणिकनगरला पाठवला होता. जवळचे रेल्वे स्टेशन [[गुलबर्गा]] असून इथून हुमणाबाद ६५ कि.मी. अंतरावर आहे. येथे अन्नदान वेदपाठशाळा, संस्कृत पाठशाळा, संगीत विद्यालय, अनाथालय, असे उपक्रम चालवले जातात.

* चौल - चौलपासून जवळच असलेल्या एका टेकडीवर दत्तस्थान आहे. याचे मूळ नाव चंपावतीनगर होते. आज हे गाव म्हणजेच चेऊल अथवा चौल नावाने ओळखले जाते. हे महाराष्ट्रात कोकणामध्ये [[रेवदंडा|रेवदंडय़ापासून]] ५ कि.मी.वर आहे. चौल हे या अष्टागरांचे राजधानीचे ठिकाण होते. मार्गशीर्ष शुद्ध पौर्णिमेला येथे यात्रा भरते.

* [[अंबेजोगाई]] - आद्यकवी [[मुकुंदराज]] आणि [[संत दासोपंत]] यांच्या वास्तव्याने पुनीत झालेले हे स्थान आहे. दासोपंती पंथाचे हे स्थान आहे. याचे वैशिष्टय़वैशिष्ट्य म्हणजे हा दत्त एकमुखी आणि द्विभुज असतो. दासोपंत हे दत्तभक्त होते. श्री दत्तात्रेयांनी त्यांना सगुण रूपात दर्शन दिले होते, असे मानतात. दासोपंतांनी स्थापन केलेले दत्त मंदिर मराठवाडय़ातीलमराठवाड्यातील [[बीड]] जिल्ह्यतजिल्ह्यात [[अंबेजोगाई]] येथे आहे

[[श्रीपाद वल्लभ]] व त्यांचे शिष्य [[नृसिंह सरस्वती]] हे इ. स. १३७८ साली जन्मले. या दोघांनी दत्तपंथाचीदत्तसंप्रदायाचे पुनरुज्जीवन केले, असे काहीकाहीजण मानतात. तत्कालीन मुसलमानांच्या आक्रमणापासून जनजागृती करून आपल्या धर्माचे रक्षण यांनी केले.

* दत्त संप्रदायाचा इतिहास - लेखक [[डॉ. [[रा. चिं. ढेरे]] पद्मगंधा प्रकाशन

* श्रीदत्तात्रेय ज्ञानकोश - संपादक डॉ. [[प्र.न. जोशी]]

[[आर. एन. पराडकर]] या गायकांनीदत्ताचे भक्त असलेल्या गायकाने अनेक प्रसिद्ध दत्तगीतांचे गायन केले आहे. [[यमन]] रागातील दिगंबरा दिगंबरा श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा ही गीते कवी सुधांशू यांनी रचलेली आहेत. पराडकर यांनी यमन, दरबारी कानडा, पहाडी, भैरवी अशा अनेक रागातराग गायनवापरून केलेदत्ताची आहे.गीते याम्हटली नंतरआहेत. पराडकर यांचीयांच्या निधनानंतर त्यांची परंपरा [[गायक]] [[अजित कडकडे]] हे चालवत आहेत. ’ब्रम्हा, विष्णू आणि महेश्वर सामोरीं बसले, मला हे दत्तगुरू दिसलेदिसले’ हे [[आशा भोसले]] यांनी गायलेले ’आम्ही जातो आमुच्या गावा’ या चित्रपटातले गीतही प्रसिद्ध आहे.

* जय जय दत्तराज माऊली. (कवी सुधांशु)