"मोडी" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

'''मोडी''' ही १३व्या शतकापासून २०व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत [[मराठी]] भाषेचीभाषेच्या लेखनाची प्रमुख लेखनपद्धतीलिपी होती.[[महादेव यादव]] आणि [[रामदेव यादव]] यांच्या राज्यकालात [[इ.स. १२६०|१२६०]]-[[इ.स. १३०९|१३०९]] [[हेमाद्रि पंडितहेमाडपंत]] (खरे नांव हेमाद्रि पंडित) या प्रधानाने मोडी लिपीचा विकास केला. छपाईस अवघड असल्यामुळे मोडी लिपीचा वापर मागे पडला आणि बालबोध ([[देवनागरी]]) लिपीचा वापर सार्वत्रिक सुरू झाला. हा वापर सक्तीने करण्याची सुरुवात ई्स्ट इंडिया कंपनीच्या अधिकाऱ्यानी केली. उर्दूप्रमाणे मोडी [[लिपी]] हात न उचलता लिहिली जाते, त्यामुळे वेगाने लिहिणेंलिहिणे सोपेंसोपे जातेंजाते. मोडीत अनेक शब्दांची लघुरुपे वापरून कमीतकमी ओळीत सारांश लिहिला जातो. मोडीतली अक्षरेअक्षरांची वळणे चक्राकारगोलाकार (circular) असतात, त्यामध्येत्यांमध्ये मराठीच्या विपरीत, काना खालून वर जातो. यामुळे पुढचेंपुढचे अक्षर चटकन लिहिता येतेंयेते. तसेच प्रत्येक अक्षराची सुरूवातसुरुवात आणि शेवट डोक्यावरच्या रेषेवर होते. मोडी लिपीत चिटणीसी, महादजीपंती, बिवलकरी, रानडी अशी वळणे प्रसिद्ध आहेत. पुढे घोसदार वळण येऊन त्याचा भारतातल्या इतर भागातही प्रसार झाला असेंअसे मानलेंमानले जातेंजाते. असंख्य मराठी ऐतिहासिक कागदपत्रे मोडी लिपीत असून ऐतिहासिकइतिहास संशोधनाकरिता मोडी जाणकारांची कमतरता भासते.

मोडी लिपी महाराष्ट्रात कमीत कमी ९०० वर्षे वापरात आहे. सर्वांत जुना उपलब्ध मोडी लेख इ.स. ११८९ मधील आहे. ते पत्र पुण्याच्या भारत इतिहास संशोधक मंडळाच्या संग्रहात आहे. मोडी लिपी अल्पप्रमाणात का होईना, १९५० पर्यंत लिखाणात प्रचलित होती. मोडी हा शब्द फारसी भाषेतील 'शिकस्ता' यावरून आलेला आहे(?). गेल्याशेवटच्या २-३ शतकात मोडी लिपीत अनेक फेरबदल झालेले आहेत. साधारण इ.स. १७००च्या सुमारास चिटणिसी आणि वळणे ही पूर्णपणे प्रगत झाली व यानंतर त्यात फारसे बदल दिसून येत नाहीत. ऐतिहासिक कागदपत्रातीलकागदपत्रांतील मोडी लिपी क्लिष्ट आणि वाचण्यास कठीण असते.

इतिहासाचार्य राजवाडे यांच्या मताप्रमाणे [[ज्ञानेश्वरी]] लिहिली जाण्याच्या काळात मोडी संकल्पना महाराष्ट्रात येत होती. याच काळात पहिले मुस्लिम आक्रमण भारतात होत होते. लिखाणाकरिता [[कागद|कागदा]]चा वापर हा मुस्लिमांनी भारतात सुरू केला असावा कारण कागज हा [[फ़ार्सी]] शब्द असून कागज या अर्थाचा संस्कृत शब्द अस्तित्वात नाही. इतिहासाचार्य राजवाडे [[ज्ञानेश्वरी]]तील खाली नमूद केलेल्या ओव्यांचा आधार देतात. [[देवनागरी]] [[अक्षरे।अक्षर]]आडव्या, उभ्या आणि टोकदार रेषांचा अवलंब करते त्यामुळे लिखाणाच्या हस्तलिखित प्रति बनवताना वेग कमी होतो. तर [[शिकस्त]] प्रमाणे गोलाकार व एकमेकांना जोडली जाणारी वळणे वापरून वापरली जाणारी मोडी हस्तलिखिताचा वेळ वाचवत होती. विराम चिन्हांचा वापर [[इंग्लिश भाषा]]शी ओळख झाल्यानंतरच भारतीय लिपींत सुरू झाला.

* [[इ.स. १८०१]]मध्ये [[विल्यम कॅरे]] या सदगृहस्थानेमिशनऱ्याने [[पंडित वैजनाथ]] यांच्या मदतीने पहिला मोडी [[लिथोग्राफ]], [[श्रीरामपुरश्रीरामपूर]] [[बंगाल]]येथे बनवला.

* [[ख्रिश्चन मिशनरी|ख्रिश्चन मिशनर्‍यांनीमिशनऱ्यांनी]] [[मराठी]] [[बायबल]] मोडी लिपीत छापले.

मोडी लिपीचे चार कालखंडातकालखंडांत वर्गीकरण केले गेले आहे - यादवकालीन, शिवकालीन, पेशवेकालीन आणि आंग्लकालीन. यादवकालीन मोडी लिपी लिखाणात अक्षरे एकमेकांच्या अगदीच जवळ आणि उभी काढली गेली. तीच, शिवकालीन शैलीय किं्चितकिंचित उजवीकडे झुकलेली दिसतात. मोडी लिपीला तिरकस वळण, अधिक वर्तुळाकार आणि सुटसुटीत अक्षरे लिहिण्याचा उपक्रम [[छत्रपती शिवाजी]] महाराजांचे चिटणीस बाळाजी आवजी यांनी सुरू केला. तोपर्यंत मोडी लिपी ही टाकाने लिहिली जात असे. असाच प्रयत्न पुढे चालू ठेवून पेशवेकालीन शैलीत मोडी अगदीच सुंदर, रेखीव, गोलाकार, तिरकस आणि सुटसुटीत लिहिली जाऊ लागली. पेशवेकाळातील लिखाण बोरूने होत असे. १९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात इंग्रज राजवटीत फाऊंटन पे्नचापेनचा वापर सुरू झाला. बोरूने जी प्रत्येक अक्षराला जाडी-रूंदीरुंदी आणि टोक येत असे ते या फाऊंटन पेनच्या वापरात शक्य नसल्याने मोडी लिपी अगदीच गुंतागुंतीची, किचकट आणि कुरूप दिसून लागली. फाऊंटन पेनचा एकच फायदा होता तो म्हणजे त्यात शाई बराच वेळ टिकून राही. म्हणून सध्याचे मोडी लेखक फाऊंटन पेनच्या कॅलग्राफीच्याकॅलिग्राफीच्या निब्सचा वापर करतात आणि लिखाणात काही प्रमाणात पेशवेकालीन मोडी लिपीचे सौंदर्य आणण्याचा प्रयत्न करतात.

अलीकडे, कर्नाटकात ९व्या शतकातील काही आढलेले शिलालेख हे मोडी लिपीत असून तेत्यांत मोडीअसलेली लिपी, ही मोडी लिपी शिकस्तामधून निर्माण झाली या मताचे खंडण करतात. १०व्या शतकात “नस्तलीक” मधून “शिकस्ते” लिपी जन्मास आली. “शिकस्ता” म्हणजे “मोडकी नस्तलीक”. यावरून स्पष्ट होते की मोडी लिपीची संकल्पना ही शिकस्तामधून आली नव्हती. कारण, महादेवराव, रामदेवराव किंवा हरपालदेवराव यादवांच्या कारकिर्दीत मराठी लोकांचा श्रीलंकेशी संपर्क आला नव्हता. मात्र मोडी लिपीचे परंतु, नागरी, गुर्जरी(म्हणजे महाजनी) आणि बंगाली लिप्यांशी साधर्म्य आहे. गुजराथी आणि बंगाली भाषा या सुरुवातीला देवनागरी लिपीत लिहिल्या जात, परंतु तेथील भाषाभिमान्यांनी हट्टाने वेगळ्या लिपीची उभारणी करून ती वापरण्यास सुरुवात केली.

[[चिटणीसी]], [[महादजीपंती]], [[विवाळकरीबिवलकरी]], [[रानडी]].

* [[सरस्वती महाल ग्रंथालय]], [[तंजावर]], [[तामिळनाडुतामिळनाडू]]

* [[कॉनेमारा]] [[विद्यापीठग्रंथालय]], [[मद्रास युनिव्हर्सिटी]], [[चेन्नई]], [[तामिळनाडुतामिळनाडू]]

* [[संग्रहालय]]: [[लंडन]] , [[पॅरिस]], [[नेदरलँड्स]], [[स्पेन]] वगैरे

* [[भारत इतिहास संशोधनसंशोधक मंडळ]] ,[[पुणे]]

* [[राजवाडे संशोधन मंडळ]] , [[धुळे]]

* [[मराठी इतिहास संशोधन मंडळ]] (?)

* [[भारत इतिहास संशोधक मंडळ]] [[पुणे]] येथे मोडीमोडीचे वर्ग घेतले जातात.

* [[महाराष्ट्र राज्य पुरातत्त्व विभाग|महाराष्ट्र राज्य पुरातत्वपुरातत्त्व विभागाद्वारे]] दरवर्षी उन्हाळ्यात, मोडी लिपीच्या प्रशिक्षणाची ८ ते १५ दिवसांची कार्यशाळा घेतली जाते. या कार्यशाळेत मोडी लिपीच्या लेखन-वाचनाची तसेच शिवकालीन आणि पेशवेकालीन व्यवहार पद्धतीची माहिती (कागदपत्रांचे वाचन करण्यासाठी आवश्यक अशा संदर्भांसकट) करून देण्यात येते. प्रशिक्षणाच्या शेवटी परीक्षा असून ती उत्तीर्ण झाल्यावर प्रमाणपत्र मिळते..

== सौजन्य आणि बाह्य दुवादुवे ==

* [https://www.facebook.com/groups/MoDi.Lipi/ फेसबूकवर दैनंदिन १६०० सभाससदसभासद मोडीचा सराव करतात]