|
'''{{लेखनाव}}''' हेम्हणजे [[वातावरण|वातावरणाचे]] प्रदूषण आहे.. मानवी आरोग्यास तसेच पर्यावरणातील इतर घटकांना , प्राणी, पक्षी, वनस्पती, जीवजंतू इत्यादींना हानिकारक असलेले घटक हवेमध्ये जेव्हा मिसळून जातात तेव्हा वायुप्रदूषण झाल्याचे मानण्यात येते. पूर्वी जे मानवी आरोग्यास हानीकारकहानिकारक घटकआहेत, हेते वातावरणातील घटक वायुप्रदूषणास जवाबदार आहेत, असे मानण्यात येत होते. कालांतराने याचीवायुप्रदूषणाची व्याख्या इतर प्राणी पक्षी व वनस्पतींना हानीकारकहानिकारक घटकांनाअसलेल्या घटकांनाही लागू झाली. सध्याच्या युगात हवामान बदलास जवाबदार असणारे घटक हे देखिलदेखील वायुप्रदूषणात ग्राह्य धरण्यात येतात.
== प्रदूषक घटके ==(विश्वजीत गंगाधर सोनवळे)
नैसर्गिक हवेतील जे पदार्थ अथवा घटक मानवी, प्राणी, पक्षी, वनस्पती, उपयुक्त जंतूच्याजंतू यांच्या आरोग्यास , व जीवनास हानीकारकहानिकारक आहेत , तसेच जे हवामान बदलास कारणीभूत आहेत त्यांना '''प्रदूषक घटक''' असे म्हणतात. ▼
▲नैसर्गिक हवेतील जे पदार्थ अथवा घटक मानवी, प्राणी, पक्षी, वनस्पती, उपयुक्त जंतूच्या आरोग्यास, जीवनास हानीकारक आहेत तसेच जे हवामान बदलास कारणीभूत आहेत त्यांना '''प्रदूषक घटक''' असे म्हणतात.
मानवी तसेच इतर प्राण्यांच्या आरोग्यास
* '''[[सल्फर डायॉक्साईड]]''' (SO<sub>2</sub>)कोळश्यातकोळशात असणाऱ्याअसणारे तसेच रॉकेलरॉकेलमध्ये मध्येअसणाऱ्या असणारे सल्फरगंधकाचा, जेव्हा कोळसा जळतो तेव्हा सल्फरचेही ऑक्सिडेशन होते व सल्फर डायॉक्साईड तयार होतेहोतो. सल्फर डायॉक्साईड हे पाण्यात लवकर विरुनविरून जातेजातो. जर हवेत सल्फर डायॉक्साईडचे प्रमाण जास्त झाले व त्याकाळातत्या काळात पाऊस पडला तर त्याचे पाण्यामध्ये मिसळून सल्फुरिकसल्फ्यूरिक अम्ल तयार होते व यालाच आम्लयुक्तअम्लधर्मी पाऊस म्हणतात. अम्लयुक्तअम्लधर्मी पावसाने पिकांवरती मोठ्या प्रमाणावर परिणाम होतो. जमीन अम्लयुक्त होते व हळूहळू नापिक बनते. अम्लयुक्तअसल्यात पावसाने सल्फरचीत्यातल्या गंधकाची इमारतींच्या मटेरिअलवर रासायनिक क्रिया होऊन इमारतींचे आयुष्य कमी होते. सफ्लर डायॉक्साईड जेव्हा श्वसनावाटे नाकपुडींमध्येनाकपुड्यांमध्ये जातो तेव्हा श्वसननलिकेतील पेशी सल्फर डायॉक्साईडला फुप्पुसापासूनफुफ्फुसापासून पोहोचण्यापूर्वी कफातील पाण्यात विरुनविरून टाकतात. जर याचे प्रमाण जास्त झाले तर नलिकेत अजून जास्ती कफ होतो व सर्दी होते. <br />सल्फर डायॉक्साईड हा कोळश्याच्याकोळशाच्या ज्वलनाने निर्माण होत असल्याने याचेत्याचे प्रमाण वीट भट्यावीटभट्या, वीज निर्मिती प्रकल्पांजवळ जास्त असते. परंतु वाऱ्याबरोबर लांबवर वाहून जाण्याची क्षमता असल्याने. अतिदूरवरही सल्फर डायॉक्साईडचा प्रादुर्भाव जाणवू शकतो. सल्फर डायॉक्साईडचे प्रदूषण कमी करण्यासाठी नागरी वस्तींमध्ये रॉकेलचा कमी वापर, विजनिर्मितीवीजनिर्मिती प्रकल्पात सल्फरहितगंधकरहित कोळसा वापरणे व धूर हवेत सोडण्यापूर्वी सल्फर स्क्रबर मधून त्याचे शुद्दीकरणशुद्धीकरण करणे इत्यादी उपाय आहेत. जर हे उपाय अमलात आणले तर सल्फर डायॉक्साईड व अम्लयुक्तअम्लधर्मी पावसावर नियंत्रण नक्कीच मिळवता येते.
* '''नायट्रोजन ऑक्साईड व डायॉक्साईड (NO and NO<sub>2</sub>)''' अतिउच्च तापमानावर (१००० अंश सेसेल्शियस अथवा त्यापेक्षा जास्ती) जेव्हा ज्वलन होते त्यावेळेस हवेतील नायट्रोजनचेही ज्वलन होऊन त्याचे नायट्रोजन ऑक्साईड व नंतर डायॉक्साईड बनते. मुख्यत्वे दुचाकी -चारचाकींच्या इंजिनमध्ये हे तापमान १००० पेक्षाही जास्त असते त्यामुळे नायट्रोजन ऑक्साईडची निर्मिती होऊन वाहनांच्या धुरांड्यांमार्फतधुराड्यांमार्फत वायुप्रदूषण होते. नायट्रोजन डायॉक्साईड सुद्धा सल्फर डायॉक्साईड प्रमाणे श्वसननलिकेत प्रवेश करतेकरतो परंतु याची पाण्यात विरण्याची क्षमता कमी असते व फुप्पुसापर्यंततो जास्तबराचसा फुफ्फुसापर्यंत पोहोचतेपोहोचतो. यामुळे जास्तिजास्तीत जास्त कपकफनिर्मिती होऊन सर्दी होते. इतर लक्षणांमध्ये त्वचा कोरडी पडणे, डोळे चुरचुरणे असे प्रकार घडतात. ट्राफिकमध्येवाहतुकीच्या वर्दळीमध्ये नायट्रोजन डायॉक्साईडमुळेच सर्दी वाढण्याचे प्रकार घडतात. दीर्घकालानंतर सातत्याच्या सर्दी मुळेसर्दीमुळे दमा, ताप हे नेहेमीचे आजार बनून जातात. <br /><br />नायट्रोजन डायॉक्साईड कमी करण्यासाठी वाहनांमध्ये कॅटालायटिककॅटॅलिटिक कनव्हर्टरकन्व्हर्टर असणे गरजेचे आहे. कॅटालायटिककॅटॅलिटिक कनव्हर्टरकन्व्हर्टर नायट्रोजन डायॉक्साईड चेडायॉक्साईडचे पुन्हा ऑक्सिजन व नायट्रोजनमध्ये रुपांतर करतो. यासाठी जुन्याज्यात गाड्याकन्व्हर्टर ज्यात कनव्हर्टरनाहीत नाहितअशा अश्याजुन्या निकालीगाड्या लावणेनिकालात काढणे गरजेचे आहे. सध्या शास्त्रज्ञ कमी तापमानावर ज्वलन करून कसेनायट्रोजन डायॉक्साईडचे प्रमाण कसे कमी करता येईल यावर काम करत आहेत.
* '''[[ओझोन]] (O<sub>3</sub>)'''-ओझोन शरीरास चांगला असतो हा एक चुकिचाचुकीचा समज आहे. ओझोन मध्येओझोनमध्ये ऑक्सिजनचे तीन अणुअणू असतात यातील तिसरा अतिशय आक्रमक असतो व मिळेल त्या गोष्टीचे ऑक्सिडेशन करण्याचा प्रयत्न सातत्याने करत असतो. ओझोनची खरी गरज वातावरणातील वरच्या भागात आहे. जिथेतिथला ओझोन सुर्यापासूनसूर्यापासून येणाऱ्या हानिकारक किरणांपासून आपले संरक्षण करतो. परंतु आपल्या नजिकच्यानजीकच्या हवामानातवातावरणातील ओझोन एक आक्रमक रसायनाचे काम करत असतो. ओझोन श्वसन नलिकेत कफमध्येकफामध्ये अजिबात न विरघळता सरळ फुप्पुसांपर्यंतफुफ्फुसांपर्यंत जाउनजाऊन पोहोचतो व फुप्पुसांतीलफुफ्फुसांतील पेशींवर अतिशय संहारक पद्दतीनेपद्धतीने हल्ला चढवतो यामुळे जेव्हा हवेत ओझोनचे प्रमाण जास्त असते तेव्हा छातितछातीत कळ येण्यासारखे प्रकार घडतात. सातत्याच्या ओझोनच्या सातत्याच्या माऱ्यामुळे कालांतराने फुप्पुसेफुफ्फुसे दुर्बल होऊन दम्यासारखे रोग वाढीस लागतात. या आगोदरअगोदर नमूद केलेलाकेलेल्या नायट्रोजन ऑक्साईडचे ऑक्सिजनऑक्साईडची बरोबरऑक्सिजनशी रासायनिक क्रिया होऊन ओझोन तयार होतो, तसेच ओझोनचेही नायट्रोजन बरोबर रासायनिक प्रक्रिया होऊन नायट्रोजन ऑक्साईड बनते. दिवसभर हवेत ओझोन व नायट्रोजन ऑक्साईडचा कमी जास्त होण्याचा खेळ चाललेला असतो.
जर नायट्रोजन ऑक्साईड व व्हि.ओ.सींचेव्हीओसींचे प्रमाण कमी राहिले तर ओझोनचे प्रमाण मर्यादीतमर्यादित रहाण्यात मदत होते. ओझोनमुळे केवळ मानवी शरीरावरच नव्हे तर रबर, प्लॅस्टीकप्लॅस्टिक, कपडे यांच्यावरही परिणाम होतो. ओझोनच्या संपर्कात येउनयेऊन रबराची लवचिकतालवचीकता कमी होते. कपड्यांचे रंग उडतात., इत्यादी दुय्यम परिणाम आहेत.
* '''वोलाटाईलव्होलेटाईल ऑरगॅनिक कंपाऊंड (VOC)-''' विविध रसायने व रासायनिक उत्पादने यांच्या वापराने या उत्पादनांचे बाष्पीकरण होते व व्हि.ओ.सीव्हीओसी. तयार होतात. यातील काही घटक हे मानवी आरोग्यास सरळपणे घातक असतात तर काही सुरक्षितपण असतात. बहुतांशी व्हि.ओ.सींचे रुपांतरव्हीओसींचे सूर्यप्रकाशात ओझोनमध्ये रूपांतर होऊन जाते व ओझोन अंततः घातक प्रदूषक घटकाचे काम करतो. पेट्रोलपंपावरील गाडी भरताना उडणारे पेट्रोल, घराला रंग देताना थिनर व ऑईलपेंटचा वापर इत्यादी गोष्टी वातावरणातील व्हि.ओ.सीव्हीओसी वाढवतात. <br /><br />वातावरणातील व्हि.ओ.सीव्हीओसी कमी करण्यासाठी उघड्यावरील रसायनांचा वापर टाळणे, इमारतींसाठी व घरांमध्ये पाण्यापासून बनवलेले नैसर्गिक रंग वापरणे, पेट्रोलपंपावर पेट्रोल भरण्याच्या पद्धतीत अमूलाग्रआमूलाग्र सुधारणा करणे गरजेचे आहे.
* '''[[कार्बन मोनॉक्साईड]]''' - आरोग्यास अत्यंत घातक असा हा वायुवायू अपूर्ण ज्वलनाने तयार होतो. वीटभट्या, छोटे छोटे तसेच मध्यम व मोठे विजनिर्मितीसंचवीजनिर्मितीसंच, वाहनांच्यावाहनांचीया इंजिनमधूनइंजिने यांमधून हा बाहेर पडतो. आपल्या रक्तामध्ये ऑक्सिजन वाहण्याचे काम करणारे हिमोग्लोबिनमध्ये ऑक्सिजन ऍवजीऑक्सिजनऐवजी मिसळून जातो व शरीरातील सर्व भागात पोहोचतो. त्यामुळे हा वायु अत्यंत विषारी असून काही मिनिटे सातत्याने संपर्कात आल्यास म्रुत्युहीमृत्यूही ओढावूओढवू शकतो. हे अतिटोकाच्या परिस्थितीत होऊ शकते, परंतु कमी संपर्कात किंवा हवेतील कमी प्रमाणात, कार्बन मोनॉक्साईड असल्यास चक्कर येणे, डोके दुखणे, विचारक्षमता अथवा कार्यक्षमता कमी होणे असे प्रकार घडतात<ref>[http://biology.about.com/library/blco.htm कार्बन मोनॉक्साईडचे आरोग्यावरील परिणाम ]</ref>.<br /><br />कमी तापमानावरील (७०० अंश से किंवा त्यापेक्षा कमी) ज्वलन, तसेच ज्वलनासाठी पुरेश्यापुरेशा ऑक्सिजनची कमतरता हे कार्बन मोनॉक्साईड तयार होण्याची कारणे आहेत<ref>Air Quality Control, by G. Baumbach</ref> .
* [[चित्र:सहारा धूळ.jpg|thumb|right|250 px|सहारा वाळवंटातून इतर प्रांतात वाहून जाणारी धूळ, सॅटेलाईट कॅमेराने टिपलेले चित्र]]
* [[चित्र:सहारा धूळ.jpg|thumb|right|250 px|सहारा वाळवंटातून इतर प्रांतात वाहून जाणारी धूळ, सॅटेलाईट कॅमेराने टिपलेले चित्र]]सूक्ष्म धुलिकण १० मायक्रोमीटर पेक्षा लहान (PM<sub>10</sub>)ढोबळमानाने दोन प्रकारचे धुलिकण हवेत असतात. श्वसनामार्फत शरीरात जाणारे जे अतिशय लहान असतात. व श्वसनातून शरीरात न जाणारे. १० मायक्रोमीटर पेक्षा लहान धुलिकण हे श्वसनामार्फत शरीरात जाऊ शकतात. हवेत धुलिकणांचे प्रमाण केवळ रहदारीमुळेच होते असे मानणे चुकिचे आहे. धुलिकण मानव निर्मित तसेच निसर्ग निर्मितही असू शकतात. मानव निर्मित धुलिकण हे ज्वलन व तत्सम प्रक्रियांतून निर्माण होतात. तसेच कुठेही चालणारी बांधकामे, विविध प्रकारचे कारखाने, शेतीतील विविध प्रकारची कामे हे मानव निर्मित धुलिकणांचे स्त्रोत आहेत. निसर्गही हवेतील धुलिकण कमी अथवा जास्त करण्यात मोठा हातभार लावत असतो. फुलांच्या बहार येणाऱ्या मोसमात काही ठिकाणी हवेतील धुलिकणांचे प्रमाण खूप वाढते. तसेच कोरड्या प्रांतातून वाऱ्या बरोबर मोठ्या प्रमाणावर धुळ येऊ शकते. अफ्रिकेतील सहारा वाळवंटातून येणारी धूळ हा स्पेन इटली ग्रीस स्वित्झर्लंड सायप्रस इत्यादी देशांत मोठ्या प्रमाणात येउन येथील धुलिकणांचे हवेतील प्रमाण मोठ्या प्रमाणात वाढवते <ref>[ http://earthobservatory.nasa.gov/NaturalHazards/natural_hazards_v2.php3?img_id=12040| सहारा धूळ ]</ref>. ▼* अतिसूक्ष्म धुलिकण २.५ मायक्रोमीटर पेक्षा लहान (PM<sub>2.5</sub>)हे अतिसूक्ष्म धुलिकण श्वसनामार्फत फुप्पुसांच्या खोलवर जाउन पोहोचतात व फुप्पुसांच्या रचनेमुळे आतमध्ये दिर्घकालापर्यंत साठून राहतात. हे सूक्ष्म कण विविध प्रकारच्या हानीकारक घटकांनी बनलेले असल्यास रक्तामध्ये मिसळून रक्त प्रदूषित करतात व अतिशय घातक असे आरोग्यावर परिणाम करतात. वाहनांतून बाहेर पडणाऱ्या धुरांमध्ये अति-अतिसूक्ष्म ([[नॅनो]] आकारात) काजळीसारखे कण असतात. हे कण एकत्र येउन अतिसूक्ष्म कण बनतात व वातावरणातील प्रदूषण वाढवतात. दोन-स्ट्रोक वाली तसेच डिझेल वाहनांमुळे यांचे प्रदूषण शहरांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर होते.भारतातील शहरांमध्ये प्रामुख्याने अतिसूक्ष्म कणांचा प्रादुर्भाव जास्ति आहे. ▼
▲* [[चित्र:सहारा धूळ.jpg|thumb|right|250 px|सहारा वाळवंटातून इतर प्रांतात वाहून जाणारी धूळ, सॅटेलाईट कॅमेराने टिपलेले चित्र]]सूक्ष्म धुलिकण १० मायक्रोमीटर पेक्षा लहान (PM<sub>10</sub>)ढोबळमानाने दोन प्रकारचे धुलिकणधूलिकण हवेत असतात. श्वसनामार्फत शरीरात जाणारे जे अतिशय लहान असतात.धूलिकण व श्वसनातून शरीरात न जाणारे. १० मायक्रोमीटर (PM<sub>10</sub>)पेक्षा लहान धुलिकणआकारमानाचे धूलिकण हे श्वसनामार्फत शरीरात जाऊ शकतात. हवेत धुलिकणांचेधूलिकणांचे प्रमाण केवळ रहदारीमुळेच होते असे मानणे चुकिचेचुकीचे आहे. धुलिकणधूलिकण मानव निर्मित तसेच निसर्ग निर्मितही असू शकतात. मानव निर्मित धुलिकणधूलिकण हे ज्वलन व तत्सम प्रक्रियांतून निर्माण होतात. तसेच कुठेही चालणारी बांधकामे, विविध प्रकारचे कारखाने, शेतीतील विविध प्रकारची कामे हे मानव निर्मित धुलिकणांचेधूलिकणांचे स्त्रोतस्रोत आहेत. निसर्गही हवेतील धुलिकणधूलिकण कमी अथवा जास्त करण्यात मोठा हातभार लावत असतो. फुलांच्या बहार येणाऱ्या मोसमात काही ठिकाणी हवेतील धुलिकणांचेधूलिकणांचे प्रमाण खूप वाढते. तसेच कोरड्या प्रांतातून वाऱ्या बरोबरवाऱ्याबरोबर मोठ्या प्रमाणावर धुळधूळ येऊ शकते. अफ्रिकेतीलआफ्रिकेतील सहारा वाळवंटातून येणारी धूळ हा स्पेन , इटली , ग्रीस , स्वित्झर्लंड , सायप्रस इत्यादी देशांत मोठ्या प्रमाणात येउनयेऊन येथीलतेथील धुलिकणांचेहवेत धूलिकणांचे हवेतील प्रमाण मोठ्या प्रमाणात वाढवते <ref>[ http://earthobservatory.nasa.gov/NaturalHazards/natural_hazards_v2.php3?img_id=12040| सहारा धूळ ]</ref>.
== हवामान बदलास जवाबदार घटक == ▼▲* अतिसूक्ष्म धुलिकणधूलिकण २.५ मायक्रोमीटर पेक्षा लहान आकारमानाचे (PM<sub>2.5</sub>) : हे अतिसूक्ष्म धुलिकणधूलिकण श्वसनामार्फत फुप्पुसांच्याफुफ्फुसांत खोलवर जाउनजाऊन पोहोचतात व फुप्पुसांच्याफुफ्फुसांच्या रचनेमुळे आतमध्ये दिर्घकालापर्यंतदीर्घकालापर्यंत साठून राहतात. हे सूक्ष्म कण विविध प्रकारच्या हानीकारकहानिकारक घटकांनी बनलेले असल्यास रक्तामध्ये मिसळून रक्त प्रदूषित करतात व आरोग्यावर अतिशय घातक असे आरोग्यावर परिणाम करतात. वाहनांतून बाहेर पडणाऱ्या धुरांमध्ये अति-अतिसूक्ष्म ([[नॅनो]] आकारात) काजळीसारखे कण असतात. हे कण एकत्र येउनयेऊन अतिसूक्ष्म कण बनतात व वातावरणातील प्रदूषण वाढवतात. दोन -स्ट्रोक वालीस्ट्रोकवाल्या वाहनांमुळे, तसेच डिझेलडिझेलवर चालणाऱ्या वाहनांमुळे , यांचेशहरांमध्ये प्रदूषणया शहरांमध्येकणांचे मोठ्या प्रमाणावरप्रमाणात प्रदूषण होते. भारतातील शहरांमध्ये प्रामुख्याने अतिसूक्ष्म कणांचा प्रादुर्भाव जास्तिजास्ती आहे.
▲== हवामान बदलास जवाबदार घटक ==
''मुख्य लेख [[जागतिक तापमानवाढ]]''
(विश्वजीत गंगाधर सोनवळे)
[[चित्र:कार्बन डायॉक्साईड व तापमान.gif|thumb|right|220 px| कार्बन डायॉक्साईड वाढीचा व तापमान वाढीचा सबंध]] वरील प्रदूषक घटकांचे बहुतांशीवातावरणातील मानववाढलेल्या प्रयत्नांच्याप्रमाणाला निर्मितीनेबहुतांशी वातावरणातील एकूण प्रमाणमानव वाढलेजबाबदार आहे. या घटकांचा प्रभाव मानवी आरोग्यावर पटकन दिसून येतो. परंतुमात्र निसर्गातील काही घटक या प्रदूषक घटकांचे प्रमाण कमी करण्यात सातत्याने मदत करत असतात. वरील सर्व घटकांचा वातावरणात टिकून रहाण्याची क्षमता काही मिनिटांपासून ते सहा महिन्यांपर्यंत असते. याचा अर्थ प्रदूषण रोखण्यासाठी उपाय योजना योजल्यास त्याचे परिणाम काही महिन्यातच दिसून येतात. परंतु खालील घटक हे वातावरणात कित्येक वर्षे, दशके , किंबहुना शतके टिकून रहातात व हेच घटक मुख्यत्वे हवामान बदलास जवाबदार आहेत. हवामान बदलामध्ये जागतिक तापमानवाढ ही सर्वात चिंताजनक बाब आहे व इतर बदल हे संयुक्तिक पणेसयुक्तिकपणे आपेक्षितअपेक्षित आहेत.
* [[कार्बन डायॉक्साइड|कार्बन डायॉक्साईड]] (CO<sub>2</sub>) - सध्याचा सर्वात चर्चिला जाणारा चिंतेचा विषय जागतिक तापमानवाढ हे कार्बन डायॉक्साईडच्या उत्सर्जनामुळे होणारा परिणाम आहे. साधारणपणे १९९० पर्यंत कार्बन डायॉक्साईड हा प्रदूषक घटकांमध्ये मानला जात नव्हता कारण कोणत्याही ज्वलनाचा अंतिम पदार्थ कार्बन डायॉक्साईडच असतो. तसेच आरोग्यावर याचे परिणाम गंभीर मानले जात नव्हते. तापमानवाढीचा व कार्बन डायॉक्साईडच्या वाढत्या प्रमाणाचा जवळचा संबंध आहे हे शिक्कामोर्तब झाल्यानंतर कार्बन डायॉक्साईड हा महत्त्वाचा प्रदूषक घटक आहे याला मान्यता मिळाली.
कार्बन डायॉक्साईडचे वातावरणातील प्रमाण ०.३ टक्के इतके आपेक्षितअपेक्षित आहे. निसर्गातील अनेक प्रकियांमध्ये ( जीव सृष्टीतील श्वासोछ्वास) कार्बन डायॉक्साईड उत्सर्जित होत असतो. परंतु निसर्गाने वनस्पतींना [[प्रकाश संश्लेषण|प्रकाश संश्लेषणातून]] कार्बन डायॉक्साईडला पुन्हा कार्बन व ऑक्सिजन वेगळे करण्याची क्षमता प्रदान केली आहे. औद्योगिक क्रांतीनंतर मानवाने मोठ्या प्रमाणावर उर्जेचा वापर करण्यास सुरुवात केली व त्याच वेळेस मोठ्या प्रमाणावरील वृक्षतोडीने पृथ्वीवरील वनस्पतींची कार्बन डायॉक्साईडला ऑक्सिजन मध्येऑक्सिजनमध्ये परिवर्तन करण्याची पृथ्वीवरील वनस्पतींची क्षमता कमी केली. परिणामी वातावरणातील कार्बन डायॉक्साईडचे प्रमाण वाढले व वाढत आहे. सध्याचे वातावरणातील कार्बन डायॉक्साईडचे प्रमाण ०.३८५ टक्के इतके आहे.<ref>[http://www.carbonify.com/carbon-dioxide-levels.htm वर्षानुसार वातावरणातील कार्बन डायॉक्साईडचे प्रमाण]</ref>
* [[मिथेन]] (CH<sub>4</sub>)मिथेन हा देखिलदेखील हरितगृह परिणाम दाखवणारा वायुवायू आहे व कार्बन डायॉक्साईडपेक्षा २१ पटीने परिणामकारक आहे. कार्बन डायॉक्साईड खालोखाल याचे उत्सर्जन होत असल्याने साहजिकच याचे उत्सर्जन हा चिंतेचा विषय आहे. मिथेन च्यामिथेनच्या उत्सर्जनाला मानव तसेच निसर्गही जवाबदार आहे. अनेक जीवाणूंच्या जैव रसायनिकीरासायनिक प्रक्रियेत मिथेन बाहेर पडतो. उदा: कचरा कुजणे, दलदली तसेच भूगर्भातील मिथेन अथवा नैसर्गिक वायूंची स्त्रोत्रे जिथून नैसर्गिक वायु अव्याहतपणे बाहेर पडत असतो. [[ज्वालामूखीज्वालामुखी]] इत्यादी. मानवामुळे मिथेनच्या उत्सर्जनात वाढ होऊन वातावरणातील मिथेनचे प्रमाण वाढत आहे. प्रक्रिया न केलेल्या कचरा, पाळिवपाळीव प्राण्यांचा वाढता वापर, प्रक्रिया न केलेले सांडपाणी यांमधून बाहेर पडणारपडणारा [[बायोगॅस]], ( बायोगॅसबायोगॅसमध्ये मध्येमिथेनचे ६० टक्के मिथेनचे प्रमाण असते)इत्यादी कारणे महत्त्वाची आहेत. मिथेन हा ज्वलनशील वायुवायू असल्याने त्याचा जास्ति जास्तजास्तीतजास्त उपयोग उर्जेसाठीऊ्र्जानिर्मितीसाठी करून घेतल्यास मिथेनचे उत्सर्जनहवेतील प्रमाण कमी होण्यात मदत होईल. यासाठी कचरा प्रक्रिया प्रकल्प, सांडपाणी प्रकल्प इत्यादी ठिकाणी बायोगॅस जास्तिजास्त वातावरणात जाण्यापासून शक्यतेवढा रोखणे व त्याचात्या गॅसचा उर्जाऊर्जास्रोत म्हणून वापर करणे गरजेचे आहे.
* डायनायट्रोजन ऑक्साईड (N<sub>2</sub>O)
== वायुप्रदूषणाचे स्त्रोत ==
[[चित्र:प्रदूषणाचे स्त्रोत.jpg|thumb|right|200 px|प्रदूषणाचे स्त्रोत (कार्बन डायॉक्साईड शिवाय)शिवायचे प्रदूषणाचे स्रोत]]* नैसर्गिक स्त्रोत
* नैसर्गिक स्रोत
** ज्वालामुखी (: सल्फर डायॉक्साईडइतरडायॉक्साईड, इतर अनेक वायुवायू व मोठ्या प्रमाणावरील धुलिकण),धूलिकण
** दलदली (: मिथेन),
** नैसर्गिक रित्यानैसर्गिकरीत्या लागणारे जंगलातील वणवे (: कार्बन डायॉक्साईड व सूक्ष्म धुलिकण)धूलिकण
* मानवनिर्मित स्त्रोतस्रोत
** वाहने - नायट्रोजन ऑक्साईड व डायॉक्साईड, व्हि.ओ.सीव्हीओसी, कार्बन मोनॉक्साईड व डायॉक्साईड, सूक्ष्म व अतिसूक्ष्म धूलिकण,
** कारखाने- व्हि.ओ.सीव्हीओसी, कार्बन डायॉक्साईड,
** वीजनिर्मिती व सिमेंट प्रकल्प - मोठ्या प्रमाणावर कार्बन डायॉक्साईड, सल्फर डायॉक्साईड, नायट्रोजन डायॉक्साईड, काजळी (सूक्ष्म धूलिकण)
** कचरा व सांडपाणी - मिथेन
** पेट्रोलपंप - व्हि.ओ.सीव्हीओसी.
** शेती* - <sup>%</sup>शेतीजन्य उत्पादनातून तयार होणारे व्हि.ओ.सी. व्हीओसी, शेतामधील कामांमधून तयार होणारे धुलिकणधूलिकण.
<sub>*%शेतात वापरल्या जाणाऱ्या नैसर्गिक तसेच रासायनिक खतांमुळे पाण्याचे प्रदूषण मोठ्या प्रमाणात होते.</sub>
== परिणाम ==
=== आरोग्यावरील परिणाम ===
वायुप्रदूषणाचा आरोग्यावर सर्वात घातक परिणाम श्वसनसंस्थेवर होतात. वर नमूद केल्याप्रमाणे विविध प्रदूषक घटके श्वसनव्यस्थेवर हल्ला चढवतात. ओझोन, नायट्रोजन डायॉक्साईड हे फुप्पुसांवरफुफ्फुसांवर अतिशय घातक परिणाम करतात. ओझोन फुप्पुसांमधील पेशींना नष्ट करून फुप्पुसे कमजोर करतो, त्यामुळे दमा वाढीस लागतो. नायट्रोजन ऑक्साईड हे श्वसन नलिकेत व फुप्पुसात गेल्यानंतर फुप्पुसे व श्वसन नलिका ते विरघळवण्यासाठी जास्तिजास्त कफाची निर्मिती करतात व त्यामुळे आपणास सर्दी होते. ही सर्दी कित्येक दिवस जुनी झाल्यास जीवाणूंचा संसर्ग होतो व परिस्थिती गंभीर होते. कार्बन मोनॉक्साईड आपल्या रक्तामध्ये ऑक्सिजन वाहण्याचे काम करणारे हिमोग्लोबिनमध्ये ऑक्सिजन ऍवजीऑक्सिजनऐवजी मिसळून जातो व शरीरातील सर्व भागात पोहोचतो. त्यामुळे हा वायु अत्यंत विषारी असून काही मिनिटे सातत्याने संपर्कात आल्यास म्रुत्युही ओढावू शकतो.
=== निसर्गातील इतर घटकांवर परिणाम ===
केवळ मनुष्यच नव्हे तर निसर्गातील इतर घटकांवर प्रदूषणाचे विपरीत परिणाम होतात. सल्फर डायॉक्साईड व नायट्रोजन डायॉक्साईड मुळे अम्लयुक्तअम्लधर्मी पावसाची निर्मिती होते व त्याचे विपरीत परिणाम जमीन व पिकांवर होतो. तंबाखूची पाने प्रदूषणाने खराब होतात असे निदर्शनात आले आहे.
=== इतर परिणाम ===
* रबर ओझोनच्या संपर्कात आल्यामुळे ते कडक बनते व त्याचे आयुष्य कमी होते. तसेच ओझोनच्या प्रादुर्भावाने कपड्यांचे रंगही/ गाड्यांचे रंगही फिके होतात.
* ताजमहाल, ग्रीसमधील अक्रोपोलिस या व जगातील इतर महत्वाच्यामहत्त्वाच्या वास्तूवास्तूंचे देखिलसौंदर्यदेखील वायूप्रदूषणामुळे त्याचे सौदर्य कमी होते व त्यांचे आयुष्य देखिल कमीझाले होतेआहे.
* साध्या बांधकामाचे देखिल आयुष्य कमी होते.
* कार्बन डायॉक्साईडच्या सातत्याच्या उत्सर्जनाने [[जागतिक तापमानवाढ|जागतिक तापमानवाढीची]] समस्या भेडसावण्यासभेडसावणे चालू झाले आहे.
== हवामानाचा वायुप्रदुषणावरवायुप्रदूषणावर परिणाम ==
[[चित्र:दिल्ली धुके.jpg|thumb|200 px|right|दिल्ली मध्ये इनव्हर्जन मुळेइन्व्हर्जनमुळे साठणारे धुके, या धुक्यांमुळे प्रदूषण पातळी मोठ्या प्रमाणावर वाढते]]वायुप्रदूषण कमी जास्त होण्यात हवामानाचा खूपच प्रभाव असतो. जमीनीवरीलजमिनीवरील तापमान, हवेतील तापमान, वातावरणातील वरच्या भागातील तापमान इत्यादी प्रदूषण पसरवण्यात किंवा एकवटण्यात महत्त्वाची कामगीरी बजावतात. वाऱ्याचा वेग दिशा हे त्यातत्यांत महत्त्वाचे घटक ठरतात.
उदा:उदा० मुंबईमध्ये प्रदूषक घटकांची निर्मिती जास्त असूनही प्रदूषणप्रदूषणाची पातळी पुण्यापेक्षा बरीच कमी असते. मुंबईतील प्रदूषण समुद्रावरील वाऱ्यांमुळे बऱ्याच प्रमाणात वाहून जाते तर पुण्याच्या सभोवतालच्या टेकड्यांमुळे वाहून जाण्यात अडथळा येत असल्याने पुण्यात प्रद्षणप्रदूषणाची पातळी जास्त असते. तसेच काही ठिकाणी प्रदूषण होत नसतानाही वाऱ्याबरोबर दुसऱ्या ठिकाणांहून प्रदूषण वाहून येते व स्त्रोताचीस्रोताची जागा प्रदूषणमुक्त राहून सभोवतालचा परिसर प्रदूषणमय होऊन जातो. उदा: साखर कारखान्यांजवळचा परिसर.
[[चित्र:इनव्हर्जन ग्राफ.jpg|thumb|left|250 px| तापमान बदल जमीनीपासूनच्याजमिनीपासूनच्या उंचीमध्ये - इनव्हर्जन काळातीलआलेख तुटक रेषेत दर्शावला आहे]]सामन्यतः वातावरणातील वरच्या भागात तापमान कमी असते व जमीनीवर जास्ती. काही वेळेस वातावरणातील वरच्या भागातील तापमान (जमीनी पासुन १-३ किमी वर) हे जमीनीवर तापमानापेक्षा जास्त झाल्यास प्रदूषके वाहून जाण्यात अडथळा येउन अचानक प्रदूषण पातळी मोठ्या प्रमाणात वाढते. या परिस्थितीत धुके साठणे, कोहरा (हिंदीमध्ये) होणे असे म्हणतात. इंग्रजीत इनव्हर्जन (Inversion)अशी शास्त्रीय संज्ञा आहे<ref>[http://daphne.palomar.edu/calenvironment/smog.htm इनव्हर्जन बद्द्ल माहिती]</ref>. साधारणपणे उत्तर भारतात हा प्रकार नेहेमी अनुभवायास मिळतो व कित्येक दिवस हा प्रकार टिकून रहातो.
== गृहंतर्गत वायूप्रदूषण (Indoor air pollution) ==
| 