"महाराष्ट्रातील शिक्षण व्यवस्था" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

भारतीय राज्यघटनेनुसार शिक्षण हा घटकविषय हीभारताचे संघशासनकेंद्रशासन तसेचव राज्यशासन यांच्या सामायिकसामाईक यादीत असल्यामुळे ती त्यांची सामायिकसामाईक जबाबदारी ठरते. पालिका आणि जिल्हापरिषदांचीजिल्हापरिषदा यांसारख्या स्थानिक प्रशासनस्वराज्य व्यवस्थासंस्था मोफत शालेय शिक्षणाची जबाबदारी मर्यादीतमर्यादित प्रमाणावर पेलत असतात.

भारतात वयोगट ६ पेक्षा कमीचेकमी वयाच्या मुलांचे शिक्षण पुर्वप्राथमिकहे पूर्वप्राथमिक म्हणून गणले जाते. महाराष्ट्रात या शिक्षणासाठी मराठी माध्यमाच्या बालवाडी आणि आंगणआंगणवाड्या वाड्याआहेत. हीत्यांचे जबाबदारीशिक्षण सांभाळतातबहुधा माँटेसरी शिक्षणपद्धतीवर आधारलेले असते. इंग्रजी माध्यममाध्यमात प्रिकेजी‘किंडरगार्टन’(केजी) आणिया जर्मन शिक्षणपद्धतीनुसार हे शिक्षण प्री-केजी, चेज्युनियर केजी आणि सीनियर केजी दोनअसे स्तराततीन शिशूवर्गस्तरांत चालवतातचालते.

महाराष्ट्र राज्यात 75७५ हजार 466४६६ इतक्‍या प्राथमिक शाळा सुरू आहेत. त्यापैकी 65६५ हजार 324३२४ मराठी माध्यमाच्या शाळा आहेत. त्याप्रमाणेत्याचप्रमाणे 19१९ हजार 767७६७ माध्यमिक शाळा सुरू आहेत. त्यापैकी 15१५ हजार 466४६६ मराठी माध्यमाच्या शाळा आहेत. राज्यातील एकूण शाळांची तुलना करता मराठी माध्यमांच्या प्राथमिक शाळांचे प्रमाण 78७८ टक्के इतके आहे.राज्यात महाराष्ट्रात मराठी माध्यमाच्या प्राथमिक शाळांचे प्रमाण एकूण शाळांच्या ८७ टक्के, तर मराठी माध्यमाच्या माध्यमिक शाळांचे प्रमाण ७८ टक्के आहे.<ref>http://mahanews.gov.in/content/articleshow.aspx?id=QjTHOzO/|TRvKp/xmE9pfSTEX56|HU9UTff9Kr|awIF11Itz7fjAaw==</ref>

राज्यातीलमहाराष्ट्रात इंग्रजी माध्यमाच्या पाच हजार 213२१३ इतक्या प्राथमिक, इंग्रजी शाळा आहेत. त्यापैकीआणि दोन हजार 528५२८ इतक्‍या इंग्रजी माध्यमांच्या प्राथमिकमाध्यमिक शाळा आहेत.

===अल्पसंख्यांकअल्पसंख्याकांचे शिक्षण===

राज्यातील मुस्लीम, बौद्ध, शिख, ख्रिश्चन, जैन व पारशी या अल्पसंख्यांकहिद्वेतर समाजातील विद्याथ्र्यांच्या शालेय गळतीचे प्रमाण वाढते आहे. गळती थांबावी व हे विद्यार्थी शिक्षण घेण्यास प्रवृत्त व्हावेत यासाठी राज्यमहाराष्ट्र शासनानेसरकार शासकीय तसेच खाजगी अनुदानित व विनाअनुदानित शाळांमध्ये ५ वी ते ७ वी मध्ये शिकणाऱ्या व शाळेत नियमित उपस्थित राहणाऱ्या विद्याथ्र्यांच्यातथाकथित अल्पसंख्य धर्मीय विद्यार्थ्यांच्या पालकांना प्रोत्साहन भत्ता (उपस्थिती भत्ता) देते. राज्यभरात या योजनेच्या अंमलबजावणीसाठी सन २०१०-२०११ या आर्थिक वर्षासाठी अठरा कोटी रुपयांच्या निधीची तरतुदतरतूद केलेली होती.<ref>Google's cache of http://www.dainikekmat.com/main/osmanabad.php?cat=osmanabad&key=108086&start=801. It is a snapshot of the page as it appeared on 24 Mar 2011 05:25:06 GMT.</ref>

युरोपात औद्योगिक क्रांतीमुळे तिथल्या समाजजीवनात परिवर्तन घडत गेलंगेले. आधुनिक शिक्षणाचा विकास हा या प्रक्रियेचा एक भाग होता. इंग्रजांबरोबर हे आधुनिक शिक्षण भारतात, पर्यायाने महाराष्ट्रातही आलंआले. आपल्याकडे आधुनिक शिक्षणाचा जो प्रसार झाला त्यामध्ये चार प्रवाह ठळकपणे दिसून येतात. एक म्हणजे इंग्रजांनी स्वत: शाळा, महाविद्यालयंमहाविद्यालये, विद्यापीठंविद्यापीठे स्थापितस्थापन करून पाश्‍चात्त्य पद्धतीचंपद्धतीचे शिक्षण सुरू केलंकेले. त्याचप्रमाणे, धर्मप्रसाराच्या हेतूने आलेल्या मिशनर्‍यांनीहीमिशनऱ्यांनीही इथे शिक्षणसंस्था निर्माण केल्या. इंग्रजांनी जी शिक्षणपद्धती रूढ केली होती ती मेकॉलेच्या तत्त्वांवरशिक्षणपद्धतीवर आधारितआधारलेली होती. ही पद्धतीपद्धत पूर्णत: पुस्तकी शिक्षणावर आधारित होती. इथल्या संस्कृतीत वाढलेल्या इथल्या रक्ताच्या माणसांना पाश्‍चात्त्य शिक्षण देऊन नोकरशाहीला आवश्यक वर्ग निर्माण करण्याचं उद्दिष्ट त्यामध्ये होतंहोते. त्यात कोणतीही सामाजिक उद्दिष्टंउद्दिष्टे नव्हती. आपल्या लोकांनीही पाश्‍चात्त्य शिक्षण हे परिवर्तनाचंपरिवर्तनाचे साधन मानलंमानले. पुस्तक हे जर ज्ञानाचंज्ञानाचे माध्यम असेल आणि त्यातून पाश्चात्य ज्ञान मिळत असेल, तर पुस्तकी शिक्षण योग्यच आहे, असा विचार पुढे आला. मेकॉलेच्या तत्त्वाप्रमाणे पुस्तकाचा सांधा फक्त शिक्षणाशी लावला गेला, समाजाशी किंवा व्यवहाराशी नाही.

दुसरा महत्त्वाचा प्रवाह म्हणजे आपल्या लोकांनी निर्माण केलेल्या संस्था. इंग्रजांच्या संस्थांना पर्याय उपलब्ध व्हावा, आपल्या संस्कृतीचंसंस्कृतीचे जतन होईल अशा पद्धतीने शिक्षण द्यावंद्यावे, तसंच अधिकाधिक लोकांपर्यंत शिक्षण पोहोचून विकास व्हावा, या हेतूंनी आपल्याकडच्या काही समाजधुरीणांनी शाळा-महाविद्यालयंमहाविद्यालये स्थापितस्थापन केली.

तिसरा मोठा प्रवाह निर्माण केला तो महात्मा फुले यांनी. पुढे शाहू महाराजांनी त्याचा विस्तार केला. शिक्षण ही फक्त वरच्या वर्गाची मक्तेदारी न राहता जनसामान्यांपर्यंत ते पोहोचलंपोहोचले पाहिजे, हा विचार या तिसऱ्या प्रवाहामध्ये होता. शिक्षण बहुजनांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी, शिक्षणाच्या प्रवाहात स्त्रियांना व वंचितांना सहभागी करून घेण्यासाठी, तसंचतसेच समाजात शिक्षणाचा विस्तार करण्यासाठी या मंडळींनी चांगले प्रयत्न केले. त्यांनी जिल्ह्या-जिल्ह्यांत प्राथमिक-माध्यमिक शाळा काढल्या. अर्थात या दोन्ही प्रवाहांचा गाभा पाश्चात्त्य शिक्षण हाच होता.

चौथा प्रवाह होता तो मूलभूत शिक्षणाचा. गांधीजी या प्रवाहाचे प्रणेते होते. शिक्षणाचा आणि राष्ट्रीय विकासाच्या चळवळीचा परस्परसंबंध असायला हवा, हा गांधीजींचा विचार यामागे होता. शिक्षणाचा प्रत्यक्ष कामाशी आणि तंत्रज्ञानाशी सांधा असायला हवा, या भूमिकेतून गांधीजींनी याला ‘[[नई तालीम]]’ असंअसे म्हटलंम्हटले होतंहोते. पाश्‍चात्त्यांच्या शिक्षणाच्या पद्धतीला खर्‍याखऱ्या अर्थाने पर्याय देणारा हा नवा ढाचा होता. मात्र, हा प्रवाह फारसा वाढला नाही. स्वातंत्र्योत्तर काळातही या प्रवाहाला फारसंफारसे बळ मिळाले नाही.<ref>[http://www.uniquefeatures.in/anubhav/जुलै-२०१०/शिक्षणाचा-आणि-परिवर्तनाचा-सांधा-जुळलाच-नाही] [[युनिक फीचर्स]]च्या संकेतस्थळावर डॉ.[[राम ताकवले]] यांची मुलाखत दिनांक ९ एप्रिल २०११ रोजी भाप्रवे सायं ७ वाजता जशी दिअसलीदिसली</ref>

=== ब्रीटशब्रिटिश कालीन ===

==== मध्य प्रांत, विदर्भातीलविदर्भ आणि निजामकालीन मराठवाडा ====

=== महाराष्ट्र राज्य स्थापना ते वसंतदादापाटीलवसंतदादा पाटील मुख्यंत्री ===

* [http://www.marathimati.net/education-madhuri-shah/ माधुरी शाह यांचा मराठीमाती वरिलवरील शिक्षण हा लेख] - [[मराठीमाती]]